İktidar Olmanın ve Muhalefette Bulunmanın Ahlâkî Söylemlere Etkisi -Erken Dönem İslam Düşüncesi Bağlamında Bir Değerlendirme-

Yıl 2021, , 6 - 18, 25.12.2021

Abdulnasır Süt

https://doi.org/10.34085/buifd.989009

Öz

İktidar olmanın ve muhalefette bulunmanın farklı ahlâkî söylemler doğurduğu tarihsel olarak sabittir. Siyasal aktörlerin ve düşünürlerin siyasal pozisyonları, onların ahlâkî söylemlerinin içeriğini belirlemiştir. Bu makale siyasal duruşun, siyasî aktörler ve kelâmî fırkaların ahlâkî söylemleri üzerinde belirlenimini erken dönem İslam düşüncesi bağlamında konu edinmektedir. İktidarı elinde bulunduran Emevîler’in ve sonrasında Abbâsîler’in söyleminde yöneticiye itaat, asayiş ve toplumsal düzen söylemleri daha baskınken siyasal muhalefetteki Hâricîler’de ve Şîa’da ise adalet, özgürlük, ehliyet söylemleri daha fazla yer bulmuştur. Aynı durumun siyasal pozisyonlarına bağlı olarak itikadî mezheplerin söylemlerine de yansıdığı söylenebilir. Ekollerin siyasal otorite ile kurdukları ilişkinin keyfiyeti, iktidarla kurdukları olumlu/olumsuz tutuma bağlı olarak onların teolojik ve ahlâkî söylemlerinin içeriklerini kısmen şekillendirdiğini söylemek mümkündür. Diğer ekollerle kıyaslandığında Emevî ve Abbâsîler’le nispeten kayıtsız bir ilişki içerisinde olan Mürcie, Ehl-i hadis ve daha sonraki süreçte Ehl-i sünnet’in söylemlerinde siyasal ve toplumsal fesada, anarşiye ve kargaşaya sebebiyet vermemek için yöneticiye itaat etmenin gereği vurgulanmıştır. Buna mukabil iktidara muhalif ya da iktidarla sorunlu bir ilişki içerisinde olan ve iktidara karşı dinî referanslarla mücadele eden Hâriciye, Şîa, Kaderiyye, Mu‘tezile gibi ekollerin söylemlerinde ise adalet, liyakat ve sorumluluk vurgusu daha belirgin olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Düşüncesi, ahlak, iktidar, muhalefet, adalet

How Moral Discourse Changed Based on the Opposition and the Government -An Evaluation in the Context of Early Islamic Thought-

Öz

It is historically fixed that being in power and being in opposition give rise to different moral discourses. The political positions of political actors and thinkers have determined the content of their moral discourses. This article deals with the determination of political stance on the moral discourses of politicians and theological sects in the context of early Islamic thought. While the discourses of obedience to the ruler, security and social order were more dominant in the discourse of the Umayyad and later Abbasids, the discourses of justice, freedom, and competence were more prevalent in the Kharijites and Shia, who were in political opposition. It can be said that the same situation is reflected in the discourses of religious sects depending on their political positions. It is possible to say that the content of their theological and moral discourses is partially shaped by the nature of the relationship between the schools and the political authority and their positive or negative attitudes. When compared to other schools, obedience to the ruler is emphasized in the discourses of Murjia, Ahl al-Hadith and later Ahl as-sunnah, who had a relatively stay away from political opposition against to Umayyads and Abbasids, in order not to cause political and social turmoil and anarchy. On the other hand, the emphasis on justice, merit and responsibility became more evident in the discourses of schools such as Kharijites, Shia, Qadariyya and Mu'tazila, which are in opposition to the power or in a problematic relationship with the power.

Anahtar Kelimeler

Islamic Thought, morality, power, opposition, justice.

Kaynakça

• Ardoğan, Recep. “Teorik Temeller ve Tarihsel Gerilimler Arasında İslam Kültüründe Siyasal Muhalefet”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 171-189.
• Ay, Mahmut. Mu’tezile ve Siyaset. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Ay, Mahmut. “Mu’tezile ve Siyasi Düşüncesi”. Erişim 20 Ağustos 2021. Erişim 20 Ağustos 2021. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/75423/mod_resource/content/1/6.%20Hafta.pdf
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezile’nin İmamiyet Nazariyesi: Teori ve Pratik”. Dini Araştırmalar 3/7 (01 Haziran 2000), 17-52.
• Çetin, Maksut. “Mu’tezile’nin Adalet Anlayışı ve Sosyo-politik Nedenleri”. Ekev Akademi Dergisiİ Yıl: 17 Sayı: 57 (Güz 2013) 17/57 (Güz 2013).
• Dırar b. Amr. Kitabü’t-Tahriş. çev. Mehmet Keskin. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Emin, Ahmed. Fecrü’l-İslam. Kahire: Hindawi, 2012.
• Eş’ari, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b İsmail b İshak. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Ahmed b. Said. Yemen: Mektebetü Sa’a el-Eseriyye, 2010.
• Eş’ari, Ebü’l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b İsmail b İshak. el-Lüma’ fi’r-red ala ehli’z-zeyg ve’l-bida’. thk. Abdulaziz İzzeddin. Beyrut: Dâru Lübnan, 1987.
• Fayda, Mustafa. “Emîrü’l-Mü’minîn”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 11/156-157. İstanbul, 1995.
• Gökalp, Yusuf. “İmamet Nazariyesi Bağlamında Zeydiyye’nin İmamiyye’ye Yönelik Eleştirileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 14/1 (2014), 89-126.
• Gündüz, Şinasi. “Muhalefet, Kime ve Neye: Dinsel Söylemde Muhalefet”. Milel ve Nihal 18/2 (2018), 8-33.
• Hakyemez, Cemil. “Abbâsi Devletine Yönelik Ali Oğulları Veya Şiî Tehdidi”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9/1 (2007), 327-341.
• Hasan, Hasan İbrahim. İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit - Sadrettin Gümüş. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 3. Basım, 1991.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Hilafetin Kureyşiliği. Ankara: Otto, 3. Basım, 2012.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kasım Abdullah b. Ahmed b. Mahmud el-Belhî. Kitâbü’l-Makālât. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul-Amman: Kuramer-Darü’l-Feth, 2018.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 4. Basım, 2006.
• Mustafa, Nevin Abdülhâlık. İslâm Düşüncesinde Muhalefet. çev. Vecdi Akyüz. İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2. Basım, 2001.
• Nevbahtî, Ebu Muhammed Hasan b. Musa. Fıraku’ş-Şîa. thk. Helmut Ritter. Suriye: Bidâyât, 2007.
• Oral, Osman. “Kelâm Ekollerine Göre Halife/Devlet Başkanı’nın Görevleri ve Hakları”. Ekev Akademi Dergisiİ 19/62 (2015), 379-402.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmamet”. C. 22. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ts.
• Öz, Şaban. “İslam Siyaset Geleneğinde Muhalefet Üzerine Bazı Mülahazalar -Hulefâ-i Râşidîn Dönemi-”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 5/Haziran (2016).
• Özkan, Mustafa. “Emevî İktidarının Siyasî İcraatları Karşısında Ulemânın Tavrı”. İstem 6/11 (2008), 93-112.
• Süt, Abdulnasır. İslam Düşüncesinde İlk Muhalifler: Ma’bed el-Cüheni ve Gaylân ed-Dımeşki. Ankara: Fecr Yayınları, 2014.
• Şehristânî, Abdülkerîm b. Ebi Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Emir Ali Mehna, Ali Hasan Faur. Beyrut: Daru’l-Marife, 2001.
• Şehristânî, Abdülkerîm b. Ebi Bekr Ahmed. Milel ve Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. ed. Mehmet Dalkılıç. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Şimşek, Özkan. Mehdilik ve Nüzul-i İsa Tartışmaları-İslam’ın Klasik Çağında Eskatolojik Kurtarıcı İnancı-. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Ünverdi, Veysi. “İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Teorisinin İtizalî ve Sünnî Eleştirisi”. Usûl 32/32 (2019).
• Ünverdi, Veysi. Mu’tezile ve İmamet. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
• Yıldırım, Ramazan. “Halku’l-Kuran Meselesinin Politik İstismarı”. Milel ve Nihal 8/1 (2011), 49-69.