İslâm Dünyasında Ansiklopedik Eser Yazımı Nüveyrî ve Ömerî Örneği

Yıl 2018, Sayı: 11, 355 - 375, 25.06.2018

Hakan Can

Öz

Ansiklopediler,
hazırlandıkları dönemde ilim, kültür, toplumsal gelenek ve görenek, sanat,
mimarî ve teknik gibi çeşitli dallarla ilgili birçok bilgiyi bünyesinde
barındırır. Diğer bir açıdan yazıldığı dönemin ilmî ve kültürel belleğini yansıtır.
İslâm ve Batı dünyasında ansiklopedi yazımına oldukça önem verilmiş ve bu türde
çokça eser telif edilmiştir. İslâmî ilimler alanında ansiklopedik eser telif
etme geleneğinin on üç asrı bulan uzun bir geçmişi vardır. Bu gelenekle
birlikte verilen eserlerin büyük çoğunluğunun biyografîk eserler olduğu
görülmektedir. Miladî XIII ve XIV. asırlar İslâmî ilimler açısından oldukça
verimli bir dönem olmuştur. Ansiklopedik çalışmalar açısından da bakıldığında
İslâm dünyasının en değerli ansiklopedik eserlerinin ortaya konulması yine bu
dönemlere rastlar. Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Hârizmî’nin (ö.
387/997), Mefâtihü’l- ‘Ulûmʼu ile hareketlilik kazanan bu çalışmalar Ahmed
b. Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1348), Ahmed b. Ali el-Kalkaşandî (ö. 821/1418) ve
Nüveyrî (ö. 733/1333)  ile zirveyi
yaşamıştır. Ele aldığımız bu çalışmada Nüveyrî’nin Nihâyetü’l-Ereb’i ve Ömerî’nin
Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l Emsâr adlı ansiklopedik eserleri
incelenmiş olup İslâm tarihi alanında araştırma yapmak isteyenlere ilgili
eserlerin tarih ile alakalı bölümleri üzerine sistematik bir çalışma
sunulmuştur.  Ayrıca ele alınan
ansiklopedik eserlerin İslâm tarih yazımında yeri ve önemi tespit edilmeye
çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Ansiklopedi yazımı, Nüveyrî, Ömerî, Nihâyetü’l-Ereb, Mesâlikü’l-Ebsâr

Encyclopedic Writing in Islamic World The Cases of Nuveyri and Omari

Öz

Encyclopedias include extensive current knowledge on
various topics such as science, culture, social traditions and customs, arts,
architecture and techniques. In other words, it reflects the scholarly and
cultural character of the period it is written. In Islamic and the western
world authoring encyclopedias was always important and a high number of
encyclopedias were published. In the field of Islamic sciences, there is a long
history of copyrighting encyclopedic works spanning thirteen centuries. It can be
observed that the great majority of these works in this tradition were
biographical works.

The
13th and 14th centuries were a very productive era in Islamic sciences. Based
on the encyclopedic studies, these centuries were again very productive and
several valuable encyclopedic works in Islam were authored during this period.
These works, mobilized by the Mefâtihü'l-
Ulûm authored by Abu Abdullah Muhammad b. Ahmed b. Yûsuf al-Hârizmî (d.
387/997), reached their zenith with the works of Fazlullah al-Omarî (d.
749/1348), Ahmad b. Ali al-Qalkashandi (d. 821/1418) and Nouveyrî (d.
733/1333). In the present study, the encyclopedic works of Nüveyri (Nihâyetü'l-Ereb) and Omerî (Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l Emsâr)
were analyzed and a systematic study on the historical sections of the
abovementioned works are presented to future researchers in the field of
Islamic history. Furthermore, it was attempted to determine the significance of
these encyclopedic works in Islamic history literature.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Encyclopedia writing, Nouveyri, Omeri, Nihâyetü’l-Ereb, Mesâlikü’l-Ebsâr

Kaynakça

• Alevî, Abdülazîz. ‘’İbn Fazlullah el- Ömerî’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Anabritannica. ‘’Ansiklopedi’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 330-340. İstanbul: Ana Yayınları, 1993.
• Askalâni, Ebü’l-Fadl Şehabeddin Ahmed İbn Hacer. ed-Dürerü’l Kâmine. 4 Cilt. Haydar Abad: Dairetü’l Me‘arif-il Osmaniyye, 1349.
• Aykut, Ayhan. ‘’Ansiklopedi’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3: 217-227. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bağdadî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘Ârifîn Esmâü’l-Müellifîn. 2 cilt. Beyrut: Daru’l İhya-it Turasi’l Arabi, 1951-1955.
• Demirayak, Kenan - M. Sadi Çöğenli. Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2000.
• Eymen Fuâd, Seyyid. ‘’Mesâlikü’l-Ebsâr’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29: 265-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Ferruh, Ömer. Tarihü’l Edebi’l ‘Arabi. 6 cilt. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melayin, 2006.
• Fırat, Ahmet Suphî. ‘‘İslâm Edebiyatında Ansiklopedik Eserler’’. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 3/4 (1979): 211-232.
• Günaltay, Şemsettin. İslâm Tarihinin Kaynakları. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Hanefî, Muhammed b. Ahmed b. İyas. Bedâi‘uz-Zuhûr fî Vekâ‘i ed-Duhur. thk. Muhammed Mustafa. 5 cilt. Mısır: Darü’l Mısriyye el-‘Amme, 1984.
• Humpherys, R. Stephen. İslâm Tarihi Metodolojisi. çev. Murtaza Bedir ve Fuat Aydın. İstanbul: Litera Yayınları, 2016.
• İbn Kesir, İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l Me‘arif, 1988.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehasin Cemalüddin. Nucumu-z Zahire fî Muluki Mısır ve-l Kahire. 16 cilt. Mısır: Vizaretü’s-Sekafe, 1963.
• İbn Tağriberdî. el Menhelü’s Safî ve’l Mustevfî Ba‘del Vafî. 13 cilt. Kahire: el-Hey’etü’l Mısriyye el-‘Amme li’l Kitab, 1984.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l Müellifîn. 4. Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1993.
• Kratchkowsky, Ign. ‘‘Nüveyri’’. MEB İslâm Ansiklopedisi. 9: 374-375. İstanbul: MEB Yayınları, 1978.
• Kuşçu, Ayşe Dudu. Eyyubî Devleti Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Kütübî, Muhammed b. Şakir. Fevâtü’l-Vefeyât. thk. İhsan Abbas. 5 cilt. Beyrut: Darü’s Sadr, 1973.
• Makrizî, Ebü’l-Abbâs Takiyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. es-Sülûk li Ma‘rifeti d-Duveli’l Muluk. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 8 cilt. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 1997.
• Meydan Lorousse Büyük Luğat ve Ansiklopedi. ‘‘Ansiklopedi’’. 1: 553-555. İstanbul: Meydan Yayınları, 1969.
• Mustafa, Şakir. et-Tarihü’l ‘Arabi ve’l- Müerrihûn. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melayin, 1990.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Abdilvehhab b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l-Ereb fî Fununi’l-Edeb. thk: Mufîd Kumayha. 33 cilt. Beyrut: Darü’l Kütübi’l İlmiyye, 2004.
• Ömerî, İbn Fazlullah. Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memaliki’l Emsâr. thk: Kamil Selman el- Ceburi ve Mehdi el- Necm. 27 cilt. Beyrut: Darü’l Kütüb’il ilmiye, 2010.
• Öz, Mustafa. ‘‘Nüveyri’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33: 304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Rado, Şevket. ‘’Ansiklopedi’’. Hayat Küçük Ansiklopedi. 68-69. İstanbul: Hayat Yayınları, 1968.
• Safedî, Salâhaddin Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vafî bi’l Vefeyât. thk: Ahmed Arnavut. 29 cilt. Beyrut: Darü’l İhya et- Turas el-Arab, 2000.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. ‘A’yanü’l Asr ve ‘Avanü’n Nasr. thk: Ali Ebu Zeyd- Nebil Ebu ‘Aşme. 6 cilt. Dımeşk: Darü’l Fîkr, 1998.
• Şeşen, Ramazan. Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İstanbul: İSAR, 1998.
• Üdfüvî, Ebü’l-Fadl Kemâleddin Ca‘fer b. Sa‘leb b. Ca‘fer. et-Taliü’s-Sa‘id. thk: Sa’d Muhammed Hasan. Mısır: Darü’l Misriyye, h. 1382.
• Yeşil, Selman. ‘’en-Nüveyrî’nin Nihâyetu’l Ereb İsimli Eserinin Arap Edebiyatındaki Yeri’’. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 15/29 (2017/1): 197-209.