Hıdır b. Abdirrahman el-Ezdî ve et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân Adlı Tefsirinin Tanıtım ve Tahlili

Yıl 2018, Sayı: 12, 251 - 271, 31.12.2018

Esat Özcan Hidayet Aydar

Öz

Tefsir, Allah Teâlâ’nın kelamı olan Kur’ân’ı açıklama ve yorumlama faaliyetidir.

Tefsir faaliyetleri, Hz. Peygamber’le başlamış, ondan sonra sahabe, tâbiîn ve diğer

alimler tarafından sürdürülmüş ve bu konuda yüzlerce eser meydana getirilmiştir.

Bu eserlerin bir kısmı, Kur’ân’ın sadece bir bölümünü ihtiva ederken bir kısmı da

Kur’ân’ın tamamını ele almıştır. Aynı şekilde bu çalışmaların bir kısmı kısa ve özet

olurken bir kısmı da uzun ve ayrıntılı olmuştur. Tefsir faaliyeti, ya Hz. Peygamber,

sahabe, tâbiîn, diğer alimlerin görüşleri ile İsrâiliyât denilen ve Ehl-i Kitap’tan yapılan

nakillerle ya da değişik ilimlerin verileri vasıtasıyla yapılmaktadır.

Bu iki yöntemi kullanarak bir tefsir meydana getiren alimlerden birisi de hicri

700, miladi 1301 yılında, Dımaşk’ta vefat eden Hıdır b. Abdirrahman el-Ezdî’dir.

Ezdî, et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân olarak isimlendirdiği tefsirinde Kur’ân’ı baştan sona

kadar ele almakta; ancak sadece tefsire ihtiyaç duyduğunu düşündüğü kelime ve ayetleri tefsir ederek kısa ama özlü bir tefsir ortaya koymaktadır. Müfessir, tefsirinde

kendisinden önce yazılmış olan tefsirlerin bir özetini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Rivayet, Dirayet, Hıdır b. Abdirrahman el-Ezdî, et- Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân

Hidir b. Abd al-Rahman al-Azdı and Introductıon and Evaluatıon Of His Interpretation al-Tibyan fi Tafseer al-Qur’an

Öz

Qur’anic Interpretation is an attempt to explain and interpret the kalam (speech)

of Allah. The activities on Interpretation began in the time of the Prophet, then the

sahaba (companions of the Prophet), the tabiin (those who were the students of the

sahaba) continued these activities, resulting in a great number of works on Qur’anic

Interpretation. While some of these works include only a part of Qur’an, some deal

with all the Qur’an. Similarly, some of the works are short and condense; on the

other hand, some are long and detailed. Interpretation can done either through the

narrations transmitted from the Prophet, sahaba and tabiin, or through Israiliyyat

(narratives originating from Jewish and Christian traditions), or through information

obtained from a variety of science in Islamic tradition.

One who used these two approaches to pen a Qur’anic Interpretation is Hidir b.

Abd al-Rahman al-Azdi, who died in 1301 in Dimashq. Al-Azdi deals with the Qur’an

from the beginning to the end in his Interpretation, entitled as al-Tibyan fi tafsir al-

Qur’an. He, however, interprets only the words and verses which, to him, need to be

explained. Therefore, his Interpretation is short, but contains sufficient information

regarding the verses. In the process of interpretation, he provides a summary of what

the previous Qur’anic commentators wrote on the related verses.

Anahtar Kelimeler

Qur’an, Dıraya, Rıwaya, Hidir b. Abd al-Rahman al-Azdi, al-Tibyan fi tafseer al-Qur’an

Kaynakça

• Arpa, Recep. “Ayıntâbî Mehmet Efendi’nin Tibyân Tefsiri: Telîf Mi Tercüme Mi?”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35. (2016): 55-96.
• Aydar, Hidayet. “Türkler’de Kur’ân Çalışmaları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1999): 159-235.
• Aydar, Hidayet. Tarih Perspektifinden Örnek Tefsir Metinleri. 3 Cilt. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2013.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn: Esmâ’ü’l-müellifîn ve âsâru’l-muṣannifîn 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 281-294. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Brockelmann, Carl. Târîḫu’l-edebi’l-‘Arabî. çev. Hasan Mahmud İsmail. 15 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslami, 2008.
• Bursevî, Ebü’l-Fidâ İsmail Hakki b. Mustafa. Rûḥu’l-beyân. 10 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, t.y. Edirnevî, Ahmed b. Muhammed. Tabaḳâtü’l-müfessirîn. Medine: Mektebetü’l- ‘Ulûmi ve’l-Hıkem, 1417/1997.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Luma‘ fi’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyg ve’l-bida‘. thk. Hamûde Ğarâbe. y.y., 1955.
• Ezdî, Hıdır b. Abdirrahman. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. Nuruosmaniye Koleksiyonu, 34 NK 244: 2a-363b. Süleymaniye Kütüphanesi.
• Fellâte, Semîre bint İdris b. İsa. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân min evveli Sûreti’l- En‘âm ilâ âḫiri Sûreti’l-Enfâl. Doktora Tezi, Ümmülkurâ Üniversitesi, 1430/2009.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Neysâbûrî. el-Müstedrek ‘ale’ṣ-Ṣahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir ‘Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
• Harisî, Bedriye Halef. et-Tibyân fi tefsîri’l-Ḳur’ân min evveli Sûreti’l-Vâḳı’a ilâ nihâyeti Sûreti’n-Nâs. Yüksek Lisans Tezi, Ümmülkurâ Üniversitesi, 1432/2011.
• Hatîbü’ş-Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Mugni’l-muḥtâc ilâ ma‘rifeti ma‘ânî elfâẓı’l-minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1994.
• Hâzimî, Nâsır Muhammed Ali. el-Ḥayâtü’l-‘ilmiyye fî Dımaşk fi’l-‘aṣri’l-Eyyûbî. Yüksek Lisans Tezi, Ümmülkurâ Üniversitesi, 1421/2000.
• Herrâs, Muhammed b. Halil Hasan. Şerḥu’l-‘Aḳîdeti’l-Vâsiṭiyye. Huber: Dârü’l- Hicre, 1415/1994.
• Hererî, Muhammed el-Emin b. Abdullah. Ḥadâ’iḳu’r-revḥi ve’r-reyḥân fî revâbî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. 33 Cilt. Beyrut: Dâru Tûḳi’n-Necât, 2001.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan. Târîḫu Dımaşḳ. thk. ‘Amr b. Ğarâme. 80 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’l-‘Adîm, Kemâlüddin Ömer b. Ahmed. Bugyetü’t-ṭaleb fî târîḫi Ḥaleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddin Muhammed b. Mukerrem el-Ensârî. Muḫtaṣaru târîḫi Dımaşḳ. thk. Rûhiye en-Nehhâs v.dğr., 29 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1402/1984.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddin Yusuf ez-Zâhirî el-Hanefî. ed- Delîlü’ş-şâfî. thk. Fehim Muhammed Şeltût. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l- Mısriyye, 1998.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddin Yusuf ez-Zâhirî el-Hanefî. el- Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-vâfî. thk. Muhammed Muhammed Emin - Said Abdülfettâh Aşûr. 13 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, ts.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddin Yusuf ez-Zâhirî el-Hanefî. en- Nücûmü’ẕ-ẕâhire fî mülûki Mıṣır ve’l-Ḳâhire. 16 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb, ts. İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyüddin Ahmed b. Abdilhalim. el-Îmân li-bni Teymiyye. thk. Muhammed Nasıruddin el-Elbânî. Ammân: el-Mektebü’lİslâmî, 1996.
• İbnü’l-‘İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhayy b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmûd el-Arnâût. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İshak, Ali Şevâh. Mu‘cemu muṣannefâti’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. 4 Cilt. Riyad: Dârü’r- Rifâ‘î, 1404/1984.
• Kâşifî, Kemâlüddin Hüseyin. Mevâhib-i ‘Aliyye. 4 Cilt. Tahran: Kitâpfirûşiyu Çâphâne-i İkbâl, ts.
• Kâtip Çelebi (Hacı Halife), Mustafa b. Abdullah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ‘an esâmi’lkütübi ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kehhâle, Ömer b. Rıda. Mu‘cemü’l-müellifîn. 4 Cilt. Dımaşk: Müessesetü’r- Risâle, ts.
• Komisyon. el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-‘Arabiyi’l-maḫṭûṭ: el-Ḥadîsü’n-nebeviyü’şşerîf ve ‘ulûmihi ve ricâlih. 3 Cilt. Amman: Müessesetü Âli’l-Beyt, 1991.
• Mahmud, Abdurrahman b. Salih b. Salih. Mevḳıfu İbn Teymiyye mine’l-Eşâ‘ire, Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1995.
• Merâkişî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed el-Ensârî. ez-Ẕeylü ve’ttekmile li kitâbeyi’l-Mevṣûl ve’ṣ-Ṣıla. thk. İhsan Abbas v.dğr., 5 Cilt. Tunus: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2012.
• Mevsılî, Ebü’l-Fadl Mecdüddin Abdullah b. Mahmud. el-İḫtiyâr li ta‘lîli’lmuḫtâr. 5 Cilt. Kahire: Matba‘atü’l-Halebî, 1937.
• Mukaddem, Muhammed b. Ahmed b. İsmail. Fıḳhü eşrâṭı’s-sâ‘a. Kahire: ed- Dârü’l-‘Âlemiyye li’n-Neşri ve’t-Tevzî‘, 2008.
• Nüveyhıd, Adil. Mu‘cemü’l-müfessirîn min ṣadri’l-İslâm ve ḥatta’l-‘aṣri’l-ḥâḍır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhıd es-Sikâfiyye, 1409/1988.
• Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek. A‘yânü’l-‘aṣr ve a‘vânü’n-naṣr. thk. Ali Ebû Zeyd v.dğr., 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1418/1998.
• Safedî, Selahaddin Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâût - Mustafa et-Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Sâidî, Neclâ bint Selim b. Selim. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân min evveli’l-kitâb ilâ nihâyeti Sûreti Âl-i İmrân. Doktora Tezi, Ümmülkurâ Üniversitesi, 2007.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-niḥal, 3 Cilt. y.y., ts.
• Şeşen, Ramazan. Selahattin’den Baybars’a Eyyubiler-Memlükler. İstanbul: İsar Yayınları, 2007.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmi‘u’l-kebîr (Sünenu’t-Tirmizî). thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. el-‘İber fî ḫaberi men gaber. 4 cilt. thk. Ebû Hâcer Muhammed es-Se‘îd b. Besyûnî Zeğlûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Mu‘cemü’ş-şüyûḫi’lkebîr. 2 Cilt. thk. Muhammed Habîb el-Heyle. Tâif: Mektebetü’s-Sadîk, 1408/1988.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’nnübelâ. 25 Cilt. thk. Şeyh Şu‘ayb el-Arnâût v.dğr., Dımaşk: Müessesetü’r- Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm. 52 Cilt. thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1413/1993.