MU‘TEZİLE’DE HÜSÜN-KUBUH VE KELÂMÎ TA‘LÎL

Yıl 2019, Sayı: 13, 11 - 31, 25.06.2019

İbrahim Özdemir

https://doi.org/10.34085/buifd.535495

Cited By: 6

Öz

İbrahim Özdemir

Doç. Dr., Bingöl Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam Hukuku Ana Bilim Dalı

Associate. Prof., Bingol University, Faculty of Islamic Sciences,

Department of Tafsir - Bingöl, Turkey

[e-mail]

ORCID: 0000-0001-8119-1520

Geliş Tarihi: 04.03.2019, Kabul Tarih: 23.04.2019

DOI: 10.34085/buifd.535495

Kelamcılar yetkin sıfatlarla muttasıf olan Yüce
Yaratıcıya ait bütün fiillerin, kulları ilgilendiren birçok dinî ve dünyevî değer
taşıdığı konusunda hemfikirdirler. Ancak onlar bu değerlerin bilinme yolunun
vahiy mi akıl mı olduğu hususunda ihtilaf etmişlerdir. Onlar, daha çok hüsün-kubuh
adıyla bilinen ve usul, ahlak, fıkıh ve diğer birçok bilim dalındaki tartışmalara
da uzanan bu meselede iki temel görüş belirtmişlerdir. Farklı teolojik düşüncelerden
ve epistemik argümanlardan kaynaklanan bu ihtilaf, insana ilişen ilahî
fiillerin temellendirilmesinde (ta‘lîl) de kendini göstermektedir. Çoğu kelamcı,
dinî hüküm ve tekliflerin ancak vahiyle birlikte varlık bulacağını, Yüce
Yaratıcının tüm fiillerinin hikmete uygun tecelli ettiğini/edeceğini, maslahatı
içerdiğini ve bunun da ilahî rahmetin bir tezahürü veya muktezası olduğunu
söylemektedir. Başta Mu‘tezile olmak üzere bazı kelamcılar ise birtakım aklî
değer ve yargıların zarûrîlik ve önceliğinden hareketle
bütün ilahî fiillerin hikmet ve maslahatları ihtiva etmesinin Yüce Yaratıcıya vacib
olduğunu ileri sürmektedirler. Bu kelamcılar ilahî hikmet ve adaletin ancak bu
şekilde tahakkuk edeceğini, aksi takdirde anlamsızlığın (abes) söz konusu
olacağını söylemektedirler. Mu‘tezilenin benimsediği hüsün-kubuh anlayışı, tarihi
süreç içerisinde iki farklı aşama (zâtî, izâfî) geçirmiş ve her biri farklı
birtakım argümanlarla savunulmaya çalışılmıştır. Mu‘tezilî kelamcılar ilahî
fiillerin kullara dönük birtakım maslahatlarla gerekçelendirilmesi bağlamında
ilahî hikmet ve adalet argümanlarına sıklıkla başvurmanın yanı sıra, birtakım aklî
ve naklî delillere de başvurmuşlardır. Mu‘tezile, fiillerde içkin
olan değerlerin ontolojik kaynağı hakkında Eş‘arîler ve Mâtürîdîlerle aynı
düşünürken, bu değerlerin epistemik kaynağı hususunda onlardan farklı
düşünmektedir. Çalışmamızda bütün bu hususlar, ilk elden kaynaklara
başvurularak incelenmekte ve Mu‘tezilenin anılan kelamcılarla ayrıştığı ve kesiştiği
hususlar objektif bir biçimde irdelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mu‘tezile, İlahî fiiller, Hüsün-Kubuh, Ta‘lîl, Hikmet

Kaynakça

• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Temhidü’l-evâil ve telhisu’d-delâil, thk. İmadüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sakâfiyye, 1987.
• Beyâzîzâde, Kemâlüddîn Ahmed Efendî. İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-İmâm. thk. Yûsuf Abdürrezzâ. İstanbul: Dârü’l-kitâbi’l-İslâmî, 1949.
• Cemil, Salîba. el-Mu‘cemü’l-felsefî. Beyrut: Dârü’l-kitabi’l-Lübnanî-Mektebetü’l-medrese, 1982.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillah. el-İrşâd. thk. As‘ad Temîm, 2. Baskı. y.y.: Müessesetü’l-kütübi’s-sakâfiyye, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillah. el-Akîdetu’n-Nizâmiye. 2. Baskı. Mısır: Mektebetü’l-imân, 2006.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed Arafe. Hâşiyetu’d-Desûkî alâ Ümmi’l-Berâhîn ve Şerhiha. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971.
• Devvânî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed. Şerhü’l-Akâidi’l-Adudiyye. y.y.: 1270.
• Ebü’l-Hüseyn el-Basrî. Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamîdüllah Dımaşk:1965.
• Eş‘ârî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Kahire: Mektebetu’n-nahdati’l-Mısriyye, 1950. Görgün, Tahsin. “Hüsün-Kubuh Meselesi (Kadı Abdülcebbar’ın Yaklaşım Şeklinin Tahlilî Bir Tasviri veya Toplumsal Varlığı Sürdürmenin Ma‘kul Yolları Üzerine Bir Araştırma). İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, yıl, (2001):59-108.Hâmidî, İsmâil b. Musa. el-Havâşî ala Şerhi’l-Kübrâ. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Halebî, 1936.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. el-İntisâr ve’r-red ala İbni’r-Ravendî. thk. Muhammed Hicazî. Kahire: Mektebetü’s-sakâfetu’d-dîniyye, ts.
• İbn Kayyim, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Miftâhu dâri’s-sa‘âde. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. el-Müsâyere fî ilmi’l-kelâm. thk. Muhyiddîn Abdülhamîd. Lübnan: Dâru Bibliyon, 2005. İbnü’l-Melâhimî, Mahmûd b. Muhammed. el-Mu‘temed fi usûlî’d-dîn. thk. Madelung Wilferd. Tahran: Muessese-i mutalaat-i İslâmî, 1390.
• Îcî, Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed. el-Akâidü’l-Adudiyye. Beyazıt: Matbaatu’ş-şerîketi’s-sahafiyye, 1310.İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm. Nihâyetu’s-sûl fî şerhi Minhaci’l-usûl. Beyrut: Alemü’l-kütüb, ts.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmud Kasım. y.y.: ts.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muhît fi’t-teklîf. thk. Ömer Seyyid Azmî. Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, ts.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Amara, 2. Baskı. Kahire: Dârü’ş-şurûk, 1988.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu Usûli’l-Hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü’l-üsre, 2009.
• Kandîl, Muhammed. el-Esâs fi’t-tahsîn ve’t-takbîh. Kahire: Mektebetu Külliyeti Usûli’d-dîn, ts. Mahmûd, Ebû Dakîka. el-Kavlu’s-sedîd fî ilmi’t-tevhîd. thk. Ivadullah Câd Hicazî. y.y.:, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1979.
• Mekkî, Diyâüddîn. Nihâyetü’l-merâm fî dirâyeti ilmi’l-kelâm. Tahran: Müessese-i mutâlaât-i İslâmî, 1391.
• Muhammed Şerif, Ahmed. Fikretu’l-kanuni’t-tabîî inde’l-Müslimîn. 2.Baskı, Erbil: Aras, 2011.
• Muktarah, Takıyyüddîn. Şerhü’l-İrşâd. Kahire: Camiatü’l-Ezher, 1989.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Muhammed. Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. thk. Ma‘n Ziyade ve Ridvan Seyyid. Trablus: Ma‘hedü’l-inmâi’l-Arabî, 1979.
• Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usûlünde Ta‘lîl Tartışmaları (IV-VIII. Asırlar). İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Şerhü’l-İşârât. İstanbul: Dârü’t-tiba‘ati’l-Âmire, 1290.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. Ta‘dîlü’l-ulûm. http://wadod.org/vb/showthread.php?t=6960, vr. 171-172. (Erişim: 10.02.20019).
• Sâfî, Muhyiddîn. “el-Hüsnü ve’l-kubhu akliyyân em Şer‘iyyân”, Mecelletü Usûliddîn, Sayı: 2 (1984):9-47.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm. tsh. Alfurd. Kahire: Mektebetu’s-sakâfeti’d-dîniyye, ts.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhü’l- Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyre. 2. Baskı. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1998.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Minhâc fî usûli’d-dîn. thk. Sabine Schimidtke. 1. Baskı. Beyrut: ed-Dârü’l-Arabiye li’l-ulûm, 2007.