Kitâbü'l-Bed' ve't-Târîh İle İlgili Bir Araştırma ve İnceleme

Yıl 2020, Sayı: 16, 87 - 102, 25.12.2020

Hasan Çiftçi

https://doi.org/10.34085/buifd.781369

Öz

Kitâbü'l-Bed’ ve’t-târîh IV./IX. yüzyılın ilmî ve fikrî nabzıyla kaleme alınmış umûmî bir tarih dağarcığı olup yaşadığımız asra yakın bir zamana kadar İslâm ilim dünyasının gün yüzüne çıkmayı bekleyen miraslarından biri hâlindeydi. Müellifinin kimliğine dair bir bilgi sunmuyor oluşu, bu konuda karışıklığın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Eser çalışmalara konu olmuş Damad İbrahim Paşa nüshası üzerinden Ebû Zeyd el-Belhî’ye, kendisinden nakillerde bulunan tarihçiler tarafından ise Makdisî nisbesini taşıyan birine nispet edilmiştir. İki müellif ismiyle gelen bu nispet durumundaki karışıklığı gidermek; eser nüshalarına dair kayıtlar ve eserden istifade eden kaynaklardaki nispet durumunun araştırılmasını gerekli kılmaktadır. Eserle birlikte öne çıkan mezkûr iki müellifle ilgili -yazdıkları diğer eserler ve tarihî tutarlılık gibi- detaylar ise aidiyet konusunda kilit taşı rolünde karşımıza çıkmaktadır. Eserin Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî’ye aidiyetinde yaygın kanaatin varlığına rağmen günümüzde bile esere atıfta bulunurken belirtilen müellif ismindeki hataların önüne tam anlamıyla geçilememiştir. Bu makalede de Kitâbü’l-Bed’ ve’târîh adlı eserin müellifindeki karışıklığa netlik kazandırabilmek amacıyla eserin aitliği konusu değerlendirilerek eserden istifade eden kaynaklar ve eser ile ilgili yapılan çalışmalar ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Makdîsî, Ebû Zeyd el-Belhî, Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh, Nisbet, Araştırma

Kaynakça

• Adang, Camilla. – Schmidtker, Sabine. Muslim Perceptions and Receptions of the Bible: Texts and Studies. Atlanta: Lockwood Press, 2019.
• Adang, Camilla. “A Muslim Historian on Judaism: Al-Mutahhar b. Tahir al-Maqdisi”. Contacts Between Cultures: West Asia and North Africa. ed. Amir Arrak. (1992): 286–290.
• Adang, Camilla. Muslim Writers on Judaism & the Hebrew Bible from Ibn Rabban to Ibn Hazm. Leiden: E. J. Brill, 1996.
• Adang, Camilla. Muslim Writers on Judaism and the Hebrew Bible from İbn Rabban to İbn Hazm. Doktora Tezi, Katholieke Universiteit Nijmege, 1993.
• Akarsu, Murat. Hz. Osman ve Hilâfeti. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2001.
• Alyân Abdülfettâh. et-Tahvilâtü’l-fikriyye fi’l-âlemi’l-islâmî: a‘lâm, kütüb, harekât ve efkâr mine’l-karni’l-âşir ile’s-sânî asri’l-hicrî. Beyrut: Mektebetü’t-Tevzi‘ fi’l-Âlemi’l-Arabî, 1435/2014.
• Ânî, Canân Kahtân Cemîl – Alvânî, Cihâd Abd Hüseyin. “Ebû Zeyd el-Belhî (ö. 322/934): Hayâtuhu ve Sîretuhu’l-İlmiyye”. Mecelletu Câmiatu’l-Anbâr li’l-Ulûmi’l-İnsâniyye 3 (Eylül 2012): 96-113.
• Balkhî, Abou Zéïd Ahmed ben Sahl. “Préface”. Le Livre de la Création et de l’Historie. 1. ve 2. cilt. nşr. – trc. Clément Huart. ed. Ernest Leroux. Paris: Publications de l’École des Langues Orientales Vivantes, 1899, 1901.
• Belhî, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl (ö. 322/934). Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh. 3 cilt. hşy. Halîl İmrân el-Mansûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Benâkitî, Fahrüddîn Ebû Süleymân Dâvûd b. Muhammed (ö. 730/1329-30). Ravzatü ûli’l-elbâb fî maʿrifeti’t-tevârîh ve’l-ensâb. trc. Mahmud Abdülkerîm Ali. Kahire: el-Merkezü el-Kûmî li’t-Terceme, 2007.
• Beylis, V. M.. “’Narody vostochnoi Evropy v kratkom opisanii Mutakhkhara al-Makdisi (X v.): La Population de l’Evrope orientale dans l’écrit de Mutahhar al-Maqdisi’”. A. S. Tveritionovoi: Tsentral ‘noi Evropy 1/2 (1969): 304-311.
• Bisâtî, Muhammed es-Seyyid İbrahim. el-Mutahhar el-Makdisî ve Menhecühü fî Kitâbi’l-Bed’ ve’t-târîh. Doktora Tezi, Câmiatü’l-Ezher, 2008.
• Brockelmann. Geschichte der Arabischen Litteratur. 2 cilt. Leiden: E. J. Brill, 1937.
• Cûzcânî, Ebû Ömer Minhâcüddîn Osmân (ö. 664/1266’dan sonra), Tabakât-ı Nâsırî. 2 cilt. Kahire: el-Merkezü el-Kûmî li’t-terceme, 2013.
• Çavdar, R. Tûba. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kadar Osmanlı Kütüphanelerinin Gelişimi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1995. Çelebi, Kâtib (ö. 1067/1657). Keşfü’z-zunûn. 2 cilt. haz. Şerefettin Yaltkaya - Rıfat Bilge. Ankara: Maarif Matbaası, 1941.
• Çiftçi, Hasan. Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî’nin (ö. 355/966) Kitâbü’l-Bed’ ve’t-Târîh’ine Göre Hz. Peygamber’in Hayatı (Siyer-i Nebî). Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, 2020.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî (ö. 945/1539 [?]). Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Defter-i Kütüphâne-i Âşir Efendi. İstanbul: Dersaâdet: Bâb-ı Âlî Civarında Ebu’s-Su‘ud Caddesinde 72 Numaralı Mahmud Bey Matbaası, 1306/1889.
• Defter-i Kütüphâne-i Ayâsofya. İstanbul: Dersaâdet: Mahmûd Beg Matbaası – Bâb-ı Âlî Civarında Ebû’s-Su‘ûd Caddesinde numara 72, 1304.
• Defter-i Kütüphâne-i Dâmâd İbrâhîm Pâşâ. İstanbul: Dersaâdet: Atik Zabtiye Sokağında 63 Numaralı Matbaa, 1312/1895.
• Defter-i Kütüphâne-i Dâmâd İbrâhîm Pâşâ. İstanbul: Evkâf-ı Hümayun Destgâhı, 1279/1862.
• Ebü’l-Meâlî, Muhammed b. Ni’met Alevî Fekîh Belhî (V./XI. yüzyıl). Beyânü’l-edyân. thk. Muhammed Takî Dânişpejûh – Kudretullâh Peyşenemâzezâde. Tahran: İntışârâtü Bünyâd Mevkûfâtü Doktor Mahmud Efşâr, 1376/1957.
• Ebü’s-Sabr, Abdürrezzâk. Târîhu’l-ğarbi’l-islâmî min hilâli cuhrâfiyyât meşrikîyye: müellefetü kable nihâyâti’l-karni’l-hâmis li’l-hicre. 2 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Ess, Josef van. Der Eine und das Andere: Beobachtungen an Islamischen häresiographischen Texten. 2 cilt. Berlin: De Gureyter, 2011.
• Ferrand, Gabriel. Relations de Voyages et Textes Géographies Arabes, Persians et Turks Relatif a L’Extrême-Orient du VIIIe au XVIIIe siècles. ed. Ernest Leroux. 2 cilt. Paris: y.y., 1913.
• Goldziher, Ignaz. “Bemerkungen zu Huart’s Ausgabe des Kitâb al-bad’ wa’l-ta’rîch von al-Balchî”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 54/3 (1900): 396-405.
• Günaltay, M. Şemsettin. İslam Tarihinin Kaynakları: Tarih ve Müverrihler. haz. Yüksel Kanar. İstanbul: Endülüs Yayınları, 1991.
• Hıdır Pûr Abbâdî - Hâdî Âlim Zâdeh. “el-Mesâdirü’l-islâmiyyeti’l-mefkûde, el-mezkûre fî kitâbi “Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh li Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî (h. 355)”. Mecelletü Ehlü Beyt 1(22) ( 2018): 135–153.
• İbn İyâs, Ebü’l-Berekât Zeynüddîn (Şehâbüddîn) Muhammed b. Şehâbiddîn Ahmed b. İyâs (Ayâs) el-Hanefî (ö. 930/1524 [?]). Müerrih el-fethü’l-usmânî li Mısr. 2 cilt. haz. Hüseyin Âsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• İbnü’l-Adîm. Ebü’l-Kâsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî (ö. 660/1262). Buğyetü’t- taleb fî târîhi Haleb. 12 cilt. thk. Süheyl Zekâr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer (ö. 861/1457 [?]). Harîdetü’l-ʿacâʾib ve ferîdetü’l- ğarâʾib. thk. Enver Mahmûd Zenâtî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti'd-Diniyye, 2008.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk en-Nedîm (ö. 385/995 [?]). el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l- Maʿârif, ts.
• Kadkanî. Muhammed Rezâ Şefî‘î. Âferîneş ve târîh. 2 cilt. Tahran: Âgâh, 1374/1955.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemü’t-târîhu’t-türâsi’l-islâmî fî mektebâti’l- ‘alem (el-Mahtûtât ve’l-matbûât). Kayseri: Dâru Akabe, ts.
• Kehhâle, Ömer Rızâ (1905-1987). Muʿcemü’l-müellifîn: terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʿarabiyye. 15 cilt. nşr. Mektebetü’l-Müsennâ. Beyrut: Dâru Îhyâi’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Kırkpınar, Mahmut. Abbâsî Halîfesi Mütevekkil ve Dönemi (237-247/847-861). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1996.
• Makbel, Abdülaziz b. Süleyman. “es-Sîretü’n-nebeviyye fî kütübi’l-Mes’ûdî ve fî Kitâbi’l-Bed’ ve’t-târîh: Dirâsetün takvimiyye”, Asûr 16/2 (Aralık 2017): 62-90.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir (el-Mutahhar) (ö. 355/966’dan sonra). Kitâbü’l-Bed’ ve’t-târîh. 6 cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed (ö. 845/1442). es-Sülûk li ma‘rifeti düvelü’l-mülûk. 8 cilt. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Maqdisî, Motahhar ben Tâhir Maqdisî/ Balkhî, Abou Zéïd Ahmed ben Sahl, Le Livre de la Création et de l’Historie, 3-4-5 ve 6. cilt. nşr. - trc. Clément Huart. ed. Ernest Leroux. Paris: Publications de l’École des Langues Orientales Vivantes, 1903, 1907, 1916, 1919.
• Necîb el-Akîkî. el-Müsteşrikûn. 3. bs. 3 cilt. Kahire: Dârü’l- Maʿârif, 1964.
• Nesimi. İlk Türk-İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1992.
• Öz, Şaban - Köse, Feyza Betül. Siyer Bibliyografyası. Kahramanmaraş: SAMER Yayınları, 2019.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kitâbü’l-Bedʾ ve’t-târîh”. DİA. 44 cilt. 5: 289-290. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Sâlihiyye, Muhammed Îsâ. el-Mu`cemü’ş-şâmil li’t-türâsi’l-Arabî el-matbûʿ. Kahire: Ma’hedü’l-Mahtûtât el-Arabiyye, 1995.
• Sayar, Süleyman. “MAKDİSÎ, Mutahhar b. Tâhir”. DİA. 44 cilt. 27: 432-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl (ö. 429/1038). Histoire des rois des Perses (Ğureru ahbâri mülûki’l-Fürs ve siyerihim). nşr. - trc. Zotenberg. Paris: Paris Imprimere Nationale, 1900.
• Sezgin, Fuad. Târîhu türâsi’l-Arabî. 10 cilt. trc. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad: İdâretü es-Sekâfe ve’n-Neşr bi’l-Câmi’ati’l-İmâm Muhammed b. Sü’ûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Tahmi, Mahmoud. Une encylopédie du 4e siècle de l’hegire: le “Livre de la création et de l’histoire” de Maqdisî. Doktora Tezi, Sarbonne Novvelle Paris III, 1996.
• Tarif Khâlidi. “Mutezilî Tarih Yazıcılığı: Makdisî’nin Kitâbü’l-bed’ ve’t-tarih’i”. çev. Hayrettin Nebi Güdekli, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (Şubat 2011): 237-252.
• Terhînî, Muhammed Ahmed. el-Mûerrihûn ve’t-tarih ʿinde’l-Arab. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Terzi, Mustafa Zeki. Abbâsîler Döneminde Askerî Teşkilât. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1986.
• Thomas, David. “Al-Maqdisî”. Christian-Muslim Relations. A Bibliographial History Volume 2 (900-1050). ed. David Thomas – Alex Mallett 14 (2010): 363-366.
• Weawer, James. “Surveying Knowledge in the tenth-Century Middle East: al-Maqdisî’s Book of the Beginning and History”. Schweizerische Gesellschaft Mittlerer Osten und Islamiche Kulturen-Bulletin 42 (2016): 36.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî (ö. 626/1229). Muʿcemü’l-büldân. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1397/1977.
• Yâkût el-Hamevî, Muʿcemü’l-üdebâʾ. 20 cilt. nşr. - thk. Ahmed Ferîd Rufâî. Mısır: Mektebetü Îsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Yâkût el-Hamevî, Muʿcemü’l-üdebâʾ: İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. 6 cilt. thk. İhsân Abbas. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yâsîn, Riyâz Hamûde Hasan Hâc, Kitâb “el-Bed’ ve’-târîh” li’l-Makdisî ve’l-mensûbi li’l-Belhî dirâsetün târîhîyyetün tahlîliye. Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiatü’l-Ürdüniye, 1998.
• Yeni Câmi‘ Kütüphânesinde Mahfûz Bulunan Kütüb Mevcûdunun Defteridir. İstanbul: Ma‘arif Nezâreti, 1300/1883.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris, el-Aʿlâm: Kâmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşrikın, 15. bs. 8 cilt. Beyrut: Dârü’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.