Müstakîm-zâde'nin Sözlükçülüğü ve Tercüme-i Kânûnu'l-edeb Adlı Tercümesi

Yıl 2020, Sayı: 16, 383 - 399, 25.12.2020

Mehmet Öztürk Abdullah Muaz Güven Ahmet Yılmaz

https://doi.org/10.34085/buifd.811347

Cited By: 1

Öz

. yüzyılda Arapça-Türkçe iki dilli ilk sözlük yazılmıştır. XV. ve XVI. yüzyıllarda manzum ve mensur önemli sözlükler tercüme veya telif edilmiştir. Ancak XVIII. yüzyıla kadar yazılan manzum sözlükler iki veya üç dilli iken mensur sözlükler iki dilli olarak düzenlenmiştir. Bu dönemde Anadolu’da madde başı Arapça olan ilk üç dilli mensûr sözlük, İshâk Hocası Ahmed Efendi’nin Zemâhşerî’nin konularına göre tertib edilmiş Mukeddimetü’l-edeb adlı eserine yaptığı Aksa’l-ereb adlı tercümesidir. Anadolu’da Arapça-Farsça-Türkçe olarak tertib edilen ikinci sözlük ise Terceme-i Ḳânûnu’l-edeb’dir. 18. yüzyıl eserlerinden olan bu eserin yurt içinde 5, yurt dışında 2 olmak üzere toplam yedi yazma nüshası tespit edilmiştir. Bu çalışmada Anadolu’da yapılan sözlük faaliyetleri kısaca anlatıldıktan sonra Müstakîm-zâde’nin biyografisi ve sözlükçülüğü incelenmiştir. Akabinde Tercüme-i Ḳânûnu’l-edeb’in tercüme nedenleri açıklanmış, içeriği ve nüshaları tanıtılmıştır. Bu sözlüğün en önemli özelliği, son harfe göre tertib edilen üç dilli ilk sözlük olmasıdır. Müstakîm-zâde’nin yapmış olduğu tercüme ile ansiklopedik bir mahiyet kazanan Ḳânûnu’l-edeb, gerek 60 bin kelimelik hacmiyle gerekse tertib düzeni ve içerdiği geniş malumatla kültür tarihimiz için son derece önemli bir eserdir. Müstakîm-zâde’nin lügat ilminde icazetnâme sahibi bir dil âlimi olması da esere ayrı bir önem kazandırmaktadır. Çalışmamız, bu önemli eseri ilim dünyasına tanıtmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Müstakîm-zâde, Tercüme-i Ḳânûnu’l-edeb, Hubeyş, Sözlük

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. 12 Cilt, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1275.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn Esmâü’l-müellfîn ve Âsârü’l-muṣannifîn. İstanbul: Matba‘a-i Behiyye, 1951.
• Bahar, Muhammed Takî. Sebk-şinâsi. 2 cilt.Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebîr, 1370.
• Banarlı, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. 2 cilt. İstanbul: Yedigün Yayınları, 1948.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa- Âmire, 1303.
• Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur. 5 Cilt, Leiden: 1937.
• Efraim Wust, Catalogue of the Arabic, Persian, and Turkish Manuscripts of the Yahuda Yahuda Collection of the National Library of Israel volume 2, Nlı Brill, (2020), 267-68.
• Haskan Mehmet Mermi. Eyüp Sultan Tarihi, (İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2008), 1/346.
• Hızır b. İbrâhim Bevârîhî. Kâmilü’t-ta‘bîr Tercümesi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, A-9577, 1a-582b.
• İncebilir, Uğur. Müstakîm-zâde’nin Tuhfetü’l-Merâm İsimli Eserinin Tahkîk ve Tahlîli. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015. İzgi, Cevat. “Hubeyş et-Tiflîsî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 18/ 268-270, İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kâtip Çelebi, Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 cilt. Beyrut: Dâru İḥyai’t-turâsi’l-‘Arabî, 1396.
• Kâtip Çelebi, Süllemü’l-vuṣûl ilâ Tabaḳâti’l-fuḥûl, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1b-577a. Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Beyrut: Müeessetü’r-Risâle, 1993.
• Mahfûz, Hüseyin Ali. “Âsâru Hubeyş et-Tiflîsî”, Mecelletü Mecme‘u’l-lugati’l-‘Arabiyyeti bi-Dımaşk (1975), 392-406.
• Muallim Nâci. Esâmî. İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1308.
• Münzevî, Ali Naki. Ferhânghâ-yi Fârsî be-‘Arabî. Tahran: Çaphâne-i Dânişgâh, 1959.
• Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin. Mecelletü’n-nisâb fi’l-künâ ve’l-elkâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 628, 1b-472a.
• Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin. Şerh-i Dîvân-ı Hazreti ‘Ali. Bulâk: Dâru’t-tıbâati’l-kâine 1839.
• Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin. Tuhfe-i Hattâtîn. nşr. İbnü’l-Emîn Mahmûd Kemâl İstanbul: Türk Tarih Encümeni Neşriyatı, 1928.
• Müstakîm-zade, Nusret-i Mübtedi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 66b-84b.
• Müstakîm-zade, Şerh-i İbârât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 1b-125a.
• Müstakîm-zâde, Tercüme-i Ḳânûnu’l-edeb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Reşid Efendi, 1b-281b.
• Nesimov, Elnur. XIII. Yüzyıl Başlarında Anadolu Azerbaycan İlişkileri, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Öz, Yusuf. Tarh Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2. Basım, 2016.
• Öztürk, Ali. Abdullah Salahaddîn-i Uşşâkî’nin Hz. Ali Dîvânı Tercümesi, Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Poyraz, Mevlüt. “Hubeyş et-Tiflîsî’nin Hayatı: Biyografi Denemesi”, Akademik-Us, 2/1 (2018), 70-71.
• Riyâhî, Muhammed Emîn. “Tiflîsî Pîşâheng-i Fârisî Nivîsî Der Diyâr-ı Rûm”. Mecelle-i Âyende 7/ 8, 620-625.
• Safa, Zebîhu’llâh. Târîh-i Edebiyât der Îrân. 3 cilt. Isfahan: Firdevs Yayınları, 1398.
• Tiflîsî, Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed. Kâmilu’t-ta‘bir. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1b-167a.
• Tiflîsî, Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed. Beyânu’s-sınâ‘ât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1b-99a.
• Tiflîsî, Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed. et-Telhîs fî i‘lâli’l-Kurân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 85b-86a.
• Tiflîsî, Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed. Kânûn-ı edeb, thk. Gulâmrıza Tâhir. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350.
• Tiflîsî, Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed. Kânûnu’l-edeb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid Efendi, 1b-398b.
• Tiflîsî, Ebu’l-Fazl Hubeyş b. İbrahim b. Muhammed. Takvîmu’l-edviye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1b-92b.
• Usta, Muhiddin. Tabîb-zâde Mehmed Şükri Efendi ve Silsilenâme-i Sûfiyye İsimli Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Uzun, Adem. “İslam ve Bilim Tarihinde Sözlükçülük: Hubeyş Tiflîsî’nin Kânûnu’l-Edeb Adlı Arapça-Farsça Sözlüğü” ERDEM, 77, (Aralık 2019), 151-178. DOI: 10.32704/erdem.656902
• Yılmaz, Ahmet vd. “Müstakîm-zâde’nin Terkîb-i Bendi” Marife, 19/2, (2019), 617-636.
• Yılmaz, Ahmet. Müstakîm-zâde Süleyman Sadeddin Hayatı, Eserleri ve Mecelletü’n-Nisâbı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.