İslâm Hukukunda İlzam Kavramı ve İbn-i Hazm'ın Muhallâ Kitabından Örnekler

Yıl 2021, Sayı: 18, 154 - 174, 25.12.2021

Semra Peker

https://doi.org/10.34085/buifd.1011725

Öz

Şüphesiz mezheplerin ana kaideleri, usulleri, fer’î hükümlerinin oluşumunda ana unsurlar olup bu fıkhî hükümlerin, mezhep usullerine muhalefet etmemesi gerekir. Mezhebin Fer’î meselelerinden biri, o mezhebin usulüne muhalif olması, ters düşmesi durumunda; hüküm muhalifini destekleyici dahi olsa, mezhep kaidelerine uyacak şekilde hüküm vermeye zorlanır. İşte buna ilzam denir. Bu manada İlzam mefhumu, her ne kadar hakikate ulaşmada ve kendi görüşünü üstün kılmada en etkili yöntem de olsa Cedel ilminden farklıdır. Fıkhın oluşumundan itibaren, uygulanan lakin bir fıkıh kavramı olarak tanınmayan ''ilzam'', son asırda Arap dünyasında yazılan bazı eserlerde ortaya çıkmıştır. Bu hususta, Türkiye'de herhangi bir müstakil çalışmaya rastlamadım. Bu itibarla, makalemin, Türkiye'de ilzam meselesinin hakikatini ortaya koyan ilk makale olduğu kanaatindeyim. Kelimenin türevlerinden ''lüzum'', ''akdin bağlayıcılığı'' manasında TDV İslam Ansiklopedisinde tanımlanmış olup, meselemizle bir alakası yoktur. Cedel ilminde, muhalifin görüşünü çürütmek için kullanılan bir uslûb olarak karşılaştığımız manaya gelince, bu sadece işaretten ibarettir. Bu makalem: ilzâm’ın önemi, tarifi, kaynağı, fıkıhtaki yeri ve tesiri, İbn-i Ḥazm'ın bu konudaki konumu, Muḥallâ’dan ilzam örneği - «Kesilen hayvanın karnındaki ölü yavrunun yenmesi helal midir? » - ve neticelerini içermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İlzam, Fıkıh, İbn-i Hazm, Muhalla

Teşekkür

Derginizin ümmet çapında nice hayırlara vesile olmasını niyaz ediyor, sarf edeceğiniz kıymetli vakitleriniz ve gayretiniz için teşekkür ediyor, hayırlı çalışmalar diliyorum.

مفهوم "الإلزام" في الفقه الإسلامي ونماذج مختارة من كتاب "المحلى" لابن حزم

Öz

إن أصول المذاهب الفقهية عناصر فعالة في إظهار الأحكام الشرعية بلا شك. ولا بد أن تتطابق الأحكام الفقهية في المذاهب بهذه الأصول والقواعد الأساسية. وإذا حصل الخلاف بين حكم المذهب في مسألة من المسائل بقواعدها وأصولها فيجب الإلزام في اتباع أصوله وإن ناصر حكم مخالفيه. وهذا يسمى الإلزام. وبهذا المعنى يختلف مفهوم الإلزام من علم الجدل وإن كان "الإلزام" من أحسن الطرق التي توصلنا إلى الحقائق. ومفهوم الإلزام له أسبقية عملياً دون النظري. ولقد ظهرت في بلاد العرب كمصطلح فقهي خاص وله تعريف وشروط وأركان وأقسام ومسالك..الخ. أما في تركيا فلم أقف على أي بحث في هذا المجال فيما اطلعت من البحوث الفقهية. وهذا أول بحث في هذا المجال في تركيا. وما ذكر في الموسوعة الإسلامية للشؤون الدينة التركية، من تعريف الإلزام، فلا علاقة بموضوعنا مطلقاً، حيث إنهم عرفوه بمعنى الإيجاب والزوم في العقد. وأما ما ذكر في سطور علم الجدل فهو إيماء عملي على مفهوم الإلزام؛ لنصر رأي المذهب أمام المخالف فقط. وهذه المقالة التي تساهم في تطوير الفقه الإسلامي في وقتنا الحاضر، تشمل تعريف الإلزام مصطلحاً فقهياً وشروطه وأقسامه وأركانه ومسالكه والدراسة التطبيقية في المسألة المختارة- مسألة "جنين ميت وُجد في بطن حيوان ذكي، هل يحل أكله؟ "- من كتاب المحلى لابن حزم .

Anahtar Kelimeler

الفقه الإسلامي, الإلزام, ابن حزم, المحلى, نماذج

The Consept of «Ilzam» Islamıc Fıqh and Examples from the Book «Al-Muhalla» By Ibn Hazm

Öz

The origins of the jurisprudential schools are undoubtedly effective elements in demonstrating the legal rulings. Jurisprudence rulings in schools of thought must conform to these basic principles and rules. And if a disagreement occurs between the ruling of the sect in a matter of its rules and principles, then it is obligatory to follow its principles, even if the ruling of its opponents is supported. This is called compulsion ‘The Ilzam’. In this sense, the concept of ‘The Ilzam’ differs from the science of Polemics. Although "compulsion or The Ilzam" is one of the best ways to reach the facts. The concept of "The Ilzam" takes precedence in practice rather than theory. It has appeared in the Arab countries as a special jurisprudential term and has a definition, conditions, pillars, sections, paths...etc. As for Turkey, I did not find any research in this field in the jurisprudential researches that I had looked. This is the first research in this field in Turkey. What was mentioned in the Islamic Encyclopedia of Turkish Religious Affairs, of the definition of The Ilzam, has absolutely nothing to do with our subject, as they defined it in the sense of obligation in the contract. As for what was mentioned in the lines of the science of Polemics, it is a practical nod to the concept of The Ilzam, to support the opinion of the doctrine in front of the violator only. This article, which contributes to the development of Islamic jurisprudence at the present time, includes the definition of Ilzam as a jurisprudential term, its conditions, divisions, pillars, and paths, and an applied study in selected issues - “The end time for Qurban (Islamic ritual sacrifice)” and “A dead fetus found in the stomach of a sacrificed animal, is it permissible to eat it?” - From the book ‘’Al-Muhalla’’ by Ibn Hazm.

Anahtar Kelimeler

Islamic jurisprudence, obligation, , Ibn Hazm, Al-Muhalla, the concept of The Ilzam, models of The Ilzam

Kaynakça

• Abdurrazzâk, Ebu Bekr b. Hümâm es-San’ânî, Musannef. Thk. Habîburrahmân el-A’zamî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut, 1983.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned. Thk. Şuayb el-Arnaûd, Beyrût: Müesset er-Risâle; Riyâd: Beyt’ül-Efkâr ed-Devliyye, 2.baskı, 1998.
• Apaydın, H.Yunus, TDV İslâm Ansiklopedisi, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003)
• Askerî, Ebu Hilâl el-Hasen b. Abdullah b. Sa’d, el-Furûl el-Lugaviyye. Thk. Muhammed İbrâhîm Selîm, Kahira: Dâr el-İlim ve’s-Sekâfe.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd Süleymân b Halef b. Sa’d, el-Minhâc Fî Tertîb’il-Hıcâc. Thk. Abdulmecîd Türkî, Beyrût: Dar el-Garb el-İslâmî, 3.baskı, 2001.
• Behûtî, Mansur b. Yunus b. Salahuddîn b. Hasan b. İdris, Keşşâfu’l-Kınâ‘ an Metni’l-Iknâ‘, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, t.y.
• Beyhakî, Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyn, es-Sünen ül-Kübrâ, Dâr Ma’rife, Beyrut, t.y.
• Cemâleddîn ez-Zeyleî’, Ebu Muhammed Abdullah b. Yusuf, Nasb’ur-Râye li’ehâdîs el-Hidâya. Thk. Muhammed Avvâme, Cidde: Dâr el-Kıble; Beyrût: Müesset er-Reyyân; Mekke: el-Mektebe el-Mekkiyye, 1.baskı, 1997.
• Cessâs, Ebu Bekr b. Ali, Muhtasar İhtilâf’il-Ulemâ. Thk.Dr.Abdullah Nezîr Ahmed, Beyrût: Dâr el-Beşâir el-İslâmiyye, 1.baskı, 1995.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd, Sıhâh tâcu’l-lüga ve sihâhu’l-Arabiyye. Thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 1979.
• Curcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf el-Huseynî, et-Ta’rîfât. Thk.Dr.Muhammed Abdurrahman el-Meraşlî, Beyrût: Dâr en-Nefâis, 1.baskı, 2003.
• Daby, Ahmed b. Yahya b. Ahmed b. Umeyra, Bugyet’ül-Mültemis Fî Târîhi Ricâli Ehli’l-Endülis. Thk. İbrâhîm el-Enbârî, Kahira: Dâr el-Kitâb el-Mısrî; Beyrût: Dâ el-Kitâb el,Lübnânî, 1.baskı, 1410h-1989m.
• Dârakutnî, Ali b. Ömer, es-Sünen, Beyrût: Âlem’ül-Kütüb, 3.baskı, 1993.
• Demir, Halis, Hanefi Mezhebinde Hilaf Literatürü, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIX,2 (15Aralık 2015), ss.111-146
• Doğan, Hüseyin, İslâm Düşüncesinde Bir Tartışma Metodolojisi Olarak Cedel, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XIII, Sayı:24 (2011/2), s.157-174
• Ebu’l-Bekâ el-Kefevî, Ebu Musâ el-Huseynî, el-Külliyyât Mu’cem Fî’l-Mustalahât ve’l-Furûk el-Lugavî. Thk. Adnân Dervîş, Beyrût: Müesseset er-Risâle, 1.baskı, 1992.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. El-Eşas b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî, el-Merâsîl. Thk. Şuayb el-Arnaûd, Beyrût: Müesset er-Risâle, 1.baskı, 1992.
• Ebû Dâvûd Süleymân b. El-Eşas b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî, es-Sünen. Thk. Muhammed Avvâme, Cidde: Dâr el-Kıble; Beyrût: Müesset er-Rayyân; Mekke: el-Mektebe el-Mekkiyye, 1.baskı, 1998.
• Ebu’l-Meâlî Burhaneddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abduaziz el-Buhârî, el-Muhîd el-Burhânî Fî’l-Fıkh’in-Nu’mânî. Thk. Abdulkerîm Sâmî el-Cündî, Beyrût: Dâr’ul-Kütüb’ül-Ilmiyye, 1.baskı, 2004.
• Fahruddîn er-Râzi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer, et-Tefsîr el-Kebîr (Mefâtîh’ül-Gayb), Beyrût: Dâr İhyâ et-Türâs’il-Arabî, 3.baskı, 2008.
• Fuat Yahya b.Abdullah Hâşim, el-İlzâm Dirâse Nazariyye ve Tatbîkıyye min Hılâli İlzâmât İbn Hazm lil Fukahâ, doktora tezi, Mekke Ümm el-Kura Üniversitesi, 2008.
• Gazâlî, Ebu Hâmid Muhammed b. Muhammed, Mustasfâ min İlmi’l-Usûl, Dâr Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1983.
• Hallâf, Abdulvahhâb, İlmi Usûl’ül-Fıkıh ve Hulâsatü Târîh’it-Teşrî’, Mısır: Matbaat’ül-Medenî.
• Hatîb eş-Şerbînî, Muhammed, Mugnî’l-Muhtâc ilâ Ma’rifet Meânî elfâz el-Minhâc alâ Metni Minhâc et-Tâlibîn, Beyrût: Dâr el-Fikr.
• Hımyerî el-Yemenî, Neşvân b. Sa’d, Şems’ul-Ulûm ve Kelâm’ul-Arab min’el-Ulûm. Thk.Dr.Huseyin b. Abdullah el-Umerî, Beyrût: Dâr el-Fikr, 1.baskı, 1999.
• İbn Abd’ül-Ber, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah en-Nimerî, el-İstizkâr el-Câmi’ limezâhib Fukahâi-lEmsâr ve Ulemâ’il Emsâr Fîmâ Tedammenehü el-Muvatta’ min Meânî er-Ra’y ve’l-Âsâr. Thk. Abdu’l-Mu’tî Emîn Kal’acî, Dımeşk: Dâr Kuteybe; Beyrût: Dâr el-Vâî, 1.baskı, 1993.
• İbn Ebî Şeybe, Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed el-Absî el-Kûfî, el-Musannef. Thk. Muhammed Avvâme, Cidde: Dâr el-Kıble; Dımeşk: Ulûm el-Kur’ân Müessesesi; Beyrût: Dar el-Kurtuba, 1.baskı, 2006.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâb’ud-Dîn b. Ali b. Ahmed, ed-Dirâye fî Tahrîci Ehâdîs’il-Hidâye. Thk. es-Seyyid Abdullah Hâşim el-Yemâni, Beyrût: Dâr el-Ma’rife.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Şihâb’ud-Dîn b. Ali b. Ahmed, Takrîb ed-Tehzîb. Thk. Muhammed Avvâme, Beyrût: Dâr ibn. Hazm; Riyâd: Dâr el-Verrâk, 1.baskı. 1999.
• İbn Hallekân, Ebu’l-Abbâs Şems’üs-Dîn Ahmed b. Ebî Bekr, Vefeyât’ül- E’yân ve Enbâi Enbâi’z-Zemân. Thk. İhsân Abbâs, Beyrût: Dar Sâdır.
• İbn Hazm ez-Zâhirî, Ebu Muhammed Ali b. Saîd, el-Muhallâ, Beyrût: Dâr el-Fikir.
• İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî, Ebu Muhammed Abdurrahmân en-Nefzî el-Mâlikî, En-Nevâdir ve’z-ziyâdât Al âmâ Fî el-Müdevvene min gayrihâ min’el-ümmehât. Thk. Dr.Abdu’l-Fettâh Muhammed el-Hulv-Dr.Muhammed Haccî,Beyrût: Dâru Kurtuba, 1.baskı, 1999.
• İbn Şâs, Celâl’üd-Dîn Abdullah b. Necm, Ikd’l-Cevâhir es-Semîne Fî Âlem el-Medîne. Thk. Muhammed Ebu’l-Ecfân, Cidde: Munazzamat’ül-Mu’temer el-İslâmî, Mecme’ul-Fıkh el-İslâmî; Beyrût: Dâr el-Garb el-İslâmî, 1.baskı, 1995.
• İbn Kudâme, el-Makdisî, Muvaffak ed-Dîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Cemâilî ed-Dımeşkî, el-Mugnî. Thk.Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et’Türkî, Kahira, 1.baskı, 1989.
• İbn Mâce, Ebu Abdullah Muhammed b. Yez’id er-Rub’î el-Kazvînî, Es-Sünen. Thk. Muhammed Fuâd Abd’ul-Bâkî, Kâhira: Dâr İhyâ et-Türâs el-Arabî, 1975.
• İbn Manzûr Ebu’l-Fadl Cemâl’ed-Dîn Muhammed b. Mükrim el-Mısrî, Lisân’ül-Arab, Beyrût: Dâr Sâdır. İbn Merzûk et-Tarîfî Abdu’l-Aziz, et-Tahcîl Fî Tahrîc Mâ lem Yehruc min’el-Ehâdîs ve’l-Âsâr Fî İrvâi’l-Galîl, Riyâd: Mektebet’ür-Rüşt, 2001.
• İbn Neccâr Takıyy’id-Dîn Ebu’l-Bekâ Muhammed b. Ahmed b. Abdulaziz el-Fetûhî, Şerh’ul Kevkeb el-Münîr. Thk. Muhammed ez-Zuheylî, Nezîh Hammâd, Mektebt’ül-Ubeykân, 2.baskı, 1997.
• Kâdı Abdulvehhâb b. Ali b. Nasr, Ebu Muhammed el-Bagdâdî, el-İşrâf alâ Nüket Mesâil’il-Hılâf. Thk. El-Habîb b. Tâhir, Beyrût: Dâr İbn Hazm, 1.baskı, 1999.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddin Ahmed b. İdrîs, Tenkîh’ul-Fusûl. Thk.Tâha Abdurraûf Sa’d, Şeriket’üt-Tıbâa el-Fenniyye el-Müttehıde, 1.baskı, 1973.
• Karâfî, Ebu’l-Abbâs Şihâbuddin Ahmed b. İdrîs, ez-Zehîra. Thk. Dr.Muhammed Haccî, Beyrût: Dâr el-Garb’ıl-Arabî, 1.baskı, 1994.
• Karahan, Abdullah, İbn Hazm’ın Ravi Tenkidinde Eleştirilen Yönlerinin Onun Tenkitçi Kimliğine Etkisi, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 1, 2007, s. 121-152.
• Kâsânî, Alâaddîn Ebu Bekr b. Mes’ûd, Bedâiu’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’, Dâr Kitabü’l-Arabî, Beyrut, 1982m. Kehhâle, Ömer Rıdâ, Mu’cem el-Müellifîn, Beyrût: Müesset er-Risâle, 1993.
• Kudûrî,, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Muhammed, Muhtasar’ul-Kudûrî. Thk. Abdullah Nezîr Ahmed Mizzî, Beyrût: Müesset’ür-Rayyân, 1.baskı, 2005.
• Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, y.y.t.y.
• Mâlik b. Enes b. Âmir el-Asbahî, el-Muvattâ. Thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Dâr Garb’ıl-Arabi, Beyrût, 1997.
• Merdâvî, Alâaddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Süleymân, el-İnsâf Fî Ma’rifeti’r-Râcih min’el-Hılâf, Dâr İhyâ et-Türâs el-Arabî, 2.baskı.
• Mergînânî, Burhâneddin Ebi’l-Hasen b. Ebi Bekr b. Abdülcelil er-Rüşdî, el-Hidâye Fî Şerhi Bidâye’tül-Mübtedi’. Thk. Eymen Sâlih Şa’bân, Kahira: el-Mektebe et-Tevfîkıyye, 2.baskı, 1997.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb, el-Hâvî el-Kebîr Fî Fıkhı Mezheb’il-İmâm eş-Şâfiî. Thk. Ali Muavvad, âdil Abdulmevcûd, Beyrût: Dâr el-Kütüb el-Ilmiyye, 1.baskı, 1999m.
• Mehmet Emin Maşalı, İbn Hazm’ın Dinî Düşünce Sisteminde Kur’ân ve Yorum, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 2, 2008, s.331-358.
• Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddîn b. Şeref, Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb li’ş-Şîrâzî. Thk. Muhammed Necîb el-Mutîi, Dâr İhyâ et-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1995.
• Pekeri Semra, İlzâmât İbn Hazm ez-Zâhirî lil-Fukahâ min Hılâli Kitabihî el-Muhallâ, doktora tezi, Mekke, Ümm’el-Kura Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, 2013.
• Râfiî, Abdulkerîm b. Muhammed el-Kazvînî, Feth’ul-Aziz bi Şerh’il-Vecîz, Dâr el-Fikr.
• Ravvâs Kal’acî, Mu’cem Lugat’ul-Fukahâ, Dâr en-Nefâis, 1988
• Sahnûn b. Et-Tenûhî, el-Müdevvene el-Kübrâ, Dâr el-Fikr, 1991.
• Serahsî Şems -dîn, el-Mebsût, Dâr Kütüb’ül-ilmiyye, Beyrût, 1993.
• Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, Mu’cem Mekâlîd el-Ulûm Fî’l-Hudud ve’r-Rusûm. Thk. Prof.Dr. Muhammed İbrahim Ubâde, Kahira: Mektebet’ül-Âdâb, 1.baskı, 2004.
• Şafii, Muhammed b. İdrîs, el-Ümm. Thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib, Mısır: Dâr el-Vefâ, 1.baskı, 2001.
• Şenkîtî, Muhammed Emîn, Âdâb’ul-Bahs ve’l-Münâzara, Kahira: Mektebet ibn Teymiyye; Cidde: Mektebet el-ılm. Tan,Oğuzhan, İbn Hazm Örneğinde Kıyassız Bir Fıkhın İmkanı, Diyanet Dergisi, Cilt: 50, Sayı: 4, 2014, s. 9-32.
• Tehânevî Muhammed b. Ali b. Kâdî el-Fârukî, Keşşâf Istılâhât el-Funûn ve’l-Ulûm. Thk. Dr. Ali Dehrûc, Beyrût: Mektebet Lübnân, 1.baskı, 1996.
• Züheylî, Vehbe, el-Fıkhu’l-İslâmî ve Edilletühü, Dâr Fikr, Dımışk, 1985.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyer E’lâm en-Nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnaûd, Beyrût: Müesset er-Risâle, 11.baskı, 1419h-1998
• Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kâsım, Muhammed b. Ömer, Üsüs el-Belâga. Thk. Abdurrahim Mahmûd, Beyrût: Dâr el-Ma’rife.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Bahadır, el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkıh. Thk. Ömer Süleyman el-Eşkar, Dâru’s-Safve, Kuveyt, 1992.