Arap Dilinde Kullanılan Makâsidu’n-Nahv Tamlaması Hakkında Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 24, 38 - 55, 25.12.2024

Mehmet Şirin Aladağ

https://doi.org/10.34085/buifd.1529247

Öz

Bu çalışmada Arap gramerinde makâsıd anlayışı ve bu anlayış çerçevesinde ortaya çıkan literatürün tetkik edilmesi amaçlanmaktadır. Bu kapsamda Arap grameri literatüründe yer alan en önemli kavram olan maḳâṣıdü’n-naḥv bir terim olarak ilk defa İbn Mâlik’le (öl. 672/1274) birlikte Arap dili literatürüne girmiştir. Kaynaklar incelendiğinde, “el-maḳâṣıdü’n-naḥviyye” kavramının, literatürde bazen nahiv ilminin ana konuları bazen nahivdeki kuralların amaçları bazen de bu ilmin illetleri anlamında yorumlandığı görülmektedir. Makâsıd ve illet kavramlarına geniş bir perspektiften bakıldığında, Arap dili grameri kurallarının temellendirilmesinde bu iki kavramın önemli bir role sahip olduğu müşahede edilmektedir. İllet herhangi tikel bir dilsel olgunun gerekçesini oluştururken makâsıd ise dilin arka planında yatan, onu sistemleştiren derin gayeleri ya da bu gayeler çerçevesinde ortaya çıkmış temel konuları ifade etmektedir. Arap dili alanında nahiv illetlerini inceleyen çalışmalar var olmakla birlikte nahvin kurallarının konulmasında amaçlanan, dildeki gelişimi yönlendiren ve dili konuşanların bilinçaltında bulunan anlayışın tezahürü niteliğindeki genel makâsıd, müstakil olarak henüz istenen düzeyde ele alınıp tartışılmış değildir. Arap gramerindeki birçok kaidenin arka planındaki amaçlar tahlil edilmeden semâî denilerek gerekçesiz bırakılması bir eksiklik olarak addedilip eleştirilebilir. Nitekim Arap gramerine dair kaidelerin tespitinde aklî deliller yerine, başta câhiliye devrindekiler olmak üzere eski Araplar’a ait kullanım ve şiir örneklerinin referans gösterilmesi, dilin, makâsıdı perdeleyen semâî boyutunu gözler önüne sermektedir. Buradan hareketle, gerek makâsıd kelimesinin dildeki kavramsal analizi gerekse nahiv ve belâgat ilimleriyle ilişkisinin ortaya konulması önem arz etmektedir. Çalışmada, Arap gramerinde makâsıd anlayışının yakından gözlemlenebilmesi adına, makâsidu’n-nahv tamlamasının kavramsal çerçevesinin çizilmesi, bu kavram ile illet kavramı arasındaki nüansın belirtilmesi, literatürdeki anlamı ve bilhassa Arap diliyle ilişkisinin saptanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Arap Dili Grameri, Nahiv, Makâsıd, İllet.

The Detective Novel in A Study on the Phrase Maqâsidu’n-Nahv Used in the Arabic Language

Öz

In this study, it is aimed to examine the concept of Arabic grammar in understanding of maqâsid and the literature emerging within this framework. In this context, “al-maqâsidu’n-nahviyye”, the most important concept to take place in Arabic grammar, entered in Arabic Literature as a term for the first time with Ibn Mâlik (d. 672/1274). When the resources are examined, it is seen that the concept of “al-maqâsidu’n-nahviyye” has sometimes been commented in the meaning as the main subjects of nahiv science, and sometimes as the purposes of rules in nahiv, and sometimes as the ilat of this science. When maqâsid and ilat concepts are observed from a wide angle, it is seen that these two concepts have a significant role in the foundation of Arabic grammar rules. While ilat forms the reason of any particular lingual phenomenon, maqâsid expresses deep goals that lie at the background of language and systemizes it or the basic issues having emerged within these goals. Although there are studies examining the ilat of nahiv in the field of Arabic language, the general maqâsid, which is the manifestation of the understanding in the subconscious of the speakers of the language and which directs the development of the language, which is aimed at establishing grammar rules, has not yet been addressed and discussed independently at the desired level. It can be criticized as a deficiency that many rules in Arabic grammar are left without being analyzed and are called semâî without justification. In fact, in determining the rules of Arabic grammar, instead of rational evidence, the reference to the usage and poetry examples of the old Arabs, especially those of the jahiliyyah period, reveals the semâî dimension of the language that veils the maqâsid. Setting out from this point of view, it is important to reveal both the conceptual analysis of the word maqâsid in the language and its relationship with the sciences of grammar and rhetoric. In this study, in order to closely observe the concept of maqâsid in Arabic grammar, it is aimed to draw the conceptual framework of the word, to indicate the subtle difference between this concept and the concept of ilat, to determine its meaning in literature and especially its relationship with the Arabic language.

Anahtar Kelimeler

Arab Language (Arabic) and Rhetoric, Maqâsid, Arabic Grammar, Nahiv, İlat

Kaynakça

• Abdülalîm, Mustafa Ahmed. “Fi'l-Maḳāṣıdi'l-Âmme li’n-Naḥvi’l-Arabî: Rüʾye Cedîde li’l-ʿİleli’n-Naḥviyye”. Mecelletü Külliyeti’l-Âdâb 65/3 (2005), 69-123.
• Abdünnebî Nekrî, el-Kâdî Abdünnebî b. Abdürrasûl el-Ahmed. Düstûrü’l-ʿulemâʾ-Câmiʿu’l-ʿulûm fî ıṣṭılâḥâti’l-fünûn. çev. Hasan Hânî Fahs. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Attâr, Hasen b. Muhammed b. Mahmûd. Ḥâşiyetü’l-ʿAṭṭâr ʿalâ Cemʿi’l-cevâmîʿ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Attârî, Ebü’d-Diyâ’ el-Kâdirî er-Rıdavî. Merâḥu’l-ervâḥ maʿa ḥâşiyeti Ḍiyâʾü’l-iṣbâḥ. Karaçi-Pakistan: Mektebetü’l-Medîne, 2012.
• Akbaş, Rıfat. “Arap Dilinde Mananın Sentaktik Etkisi Üzerine”. Turkish Studies Comparative Religious Studies, 14/3 (2019), 415-439.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Sîd. Resâʾil fi’l-luġa. thk. Velîd Muhammed es-Serâkıbî. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2007.
• Brockelmann, Carl. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. çev. Abdülhalîm en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 5. Basım, 1959.
• Derîn, Muhammed Ammâr. “el-Maḳâṣıd ve es̱erühâ fi’d-dersi’n-nahvî inde Ebî İshâk eş-Şâtıbî”. Mecelletü’l-ʿUlûmi’l-ʿArabiyye 2/69 (1444), 119-198.
• Dunkûz (Dikgöz), Şemseddin Ahmed. Şerḥân ʿalâ Merâḥi’l-ervâḥ fî ilmi’s-sarf. Kahire: Mektebetü ve Matba‘atü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduh, 3. Basım, 1959.
• Düsûkî, Muhammed b. Arafe. Ḥâşiyetü’d-Düsûkî ʿalâ Muḫtaṣari’l-meʿânî li’Saʿdeddîn et-Teftâzânî. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Esterâbâdî, Hasan b. Muhammed b. Şerefşah. Şerḥu Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib. thk. Abdülmaksûd Muhammed Abdülmaksûd. 2 Cilt. b.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2004.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn vd. 16 Cilt. Mısır: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Telîf ve’t-Terceme, ts.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-ʿAyn müratteben ʿalâ ḥurûfi’l-mu‘cem. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 2003.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. Arap Gramerinde Zarûret Olgusu. Ankara: Sonçağ Akademi, 2021.
• Hatîb el-Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa. thk. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Akīl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân. Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs, 20. Basım, 1980.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Maḳāṣıdü’ş-şerîʿati’l-İslâmiyye. thk. Muhammed et-Tâhir el-Meysâvî. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Ḫaṣâʾiṣ. 3 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’l-kitâb, 4. Basım, ts.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Hişâm el-Ensârî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Mâzin el-Mübârek - Muhammed Ali Hamdullah. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Burhâneddin İbrâhim b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sâlik ilâ ḥalli Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed b. Avd b. Muhammed es-Sehli. 2 Cilt. Riyad: Edvaü’s-Selef, 1954.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî. el-Elfiyye. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şa‘biyye, ts. İbnü’l-Verrâk, Ebü’l-Hasan Muhammed b. Abdullah b. el-Abbâs. İlelü’n-naḥv. thk. Mahmûd Câsim ed-Dervîş. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik. Şerḥu’bni’n-nâzım ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Maarrî, Ebü’l-Alâ’ Ahmed b. Abdillâh b. Süleymân. Risâletü’l-melâʾike. thk. Muhammed Selîm el-Cündî. Beyrut: Dâru Sâdır, 1992.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ḫaṭîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne, thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mecdüddîn İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn. el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. thk. Fethî Ahmed Aliyyüddîn. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-kurâ, 1420.
• Mekkûdî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Alî b. Sâlih. Şerḥu’l-Mekkûdî ʿale’l-Elfiyye. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Nâzırü’l-ceyş, Muhibbüddin Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed el-Halebî. Temhîdü’l-ḳavâʿid bi şerḥi Teshîli’l-fevâʾid. thk. Ali Muhammed Fâhir vd. 11 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm li’t-Tıbâati ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1428.
• Reysûnî, Ahmed. Naẓariyyetü’l-maḳāṣıd ʿinde’l-İmâm eş-Şâṭıbî. Herndon: el-Ma‘hedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 4. Basım, 1995.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’s-Süllem li’l-Mollâvî. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1357/1938.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebûbekir el-Mar‘aşî. Tertîbü’l-ʿulûm. thk. Muhammed b. İsmâil es-Seyyid Ahmed. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1988.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kāsım İsmâîl. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muhammed Hasan Âlü Yâsîn. 11 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kutub, 1994.
• Sevdi, Ali. Kur’ân Gramerinin Teorisi ve Felsefesi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2024.
• Sevdi, Ali. “Arap Gramerinin Disipline Edilişinde Kur'ân'ı Kaynak Oluşu Üzerine Klasik ve Modern Dilbilimciler Bazında Bazı Mülahazalar”, Tefsir Araştırmaları Dergisi, 7/2(2023), 766-793.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. Kitâbü Sîbeveyhi. Beyrut: Dâru Sâdır, 1316.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Cemʿu’l-cevâmiʿ. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 2005.
• Süyûtî, Ebü’l-Faḍl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Behcetü’l-Merżıyye. thk. Mustafa Hüseynî Deştî. Kum: Mektebetü’l-Müfîd ve’l-Fîrûzâbâdî, 1984.
• Süyûtî, Ebü’l-Faḍl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir fi’n-naḥv. thk. Abdülilâh Nebhân vd. 4 Cilt. Dımaşk: Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye bi-Dımaşḳ, 1987.
• Süyûtî, Ebü’l-Faḍl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv. thk. Salahuddin el-Havvârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Aṣriyye, 2011.
• Süyûtî, Ebü’l-Faḍl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʿu’l-hevâmiʿ şerḥu Cemʿi’l-cevâmiʿ fi’n-naḥv. thk. Ahmed İzzû İnâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 2011.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Maḳāṣıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-Ḫulâṣati’l-kâfiye. thk.
• Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn vd. 10 Cilt. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 2007.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Muvâfaḳāt fî uṣûli’ş-şerîʿa. thk. Hâlid Abdülfettâh Şibl. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekāfiyye, 1999.
• Temmâm Hassân. el-Uṣûl. Kahire: Âlemu’l-Kutub, 1420/2000.
• Üşmûnî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Îsâ b. Yûsuf. Şerḥu’l-Üşmûnî li-Elfiyyeti İbn Mâlik. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1998.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. thk. Mâzin el-Mübârek. Beyrut: Dârü’n-Nefâʾis, 1986.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed. el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿid. thk. Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd. 3 Cilt. Küveyt: Vizâretü’l-Evkāfi’l-Küveytiyye, 2. Basım, 1985.