Benî Hilâl’in İfrîkiye Göçü ve Siyasî Sonuçları Bakımından Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Sayı: 24, 272 - 286, 25.12.2024

Yakup Karaduman

https://doi.org/10.34085/buifd.1540067

Öz

Benî Hilâl, Necid bölgesinde ikamet eden bedevî mizaçlı bir kabileydi. Bu kabile İslâm’ın ilk yıllarında Müslümanlarla savaşmıştır. Huneyn savaşından sonra Müslüman olan kabile, İslâm fetih hareketlerine katılıp Şâm, Irak ve İran fetihlerine iştirak etmiştir. Fethin ardından Hicaz bölgesindeki kabile mensuplarının ekseriyeti Şâm ve Irak’a göçmüştür. Emevîler ve Abbâsîler dönemlerinde Horasan bölgesinde de etkin olan kabile üyeleri, devlet yönetimiyle sorunlar yaşamıştır. Karmatîlerle beraber hareket etmelerinden sonra Hac kervanlarına saldırılarını artıran kabile mensupları, Müslümanların korkulu rüyası haline gelmiştir. Benî Hilâl, Karmatîleri yenen Fâtımîler tarafından Mısır’ın Saîd bölgesine yerleştirilmiştir. Uzun yıllar burada ikamet eden Benî Hilâl, yine Fâtımîlerin talepleri ve yeni yurt arayışları sebebiyle İfrîkiye topraklarına göç etmeye karar vermiştir. Bu göç yolculuğu beraberinde birçok siyasî, sosyal ve ekonomik sonuçlara gebe olmuştur. Siyasî bakımdan Zîrîler ve Hammâdîlerin zayıflamasına sebep olan göç, Fâtımîlerin bölgedeki gücünü yeniden kazanmasına vesile olmuştur. Kayrevân’a giren kabile mensupları, şehri talan etmekten ve yağmalamaktan çekinmemiştir. Benî Hilâl’in zulmü, bölge halkının farklı yerlere göç etmesine sebep olmuştur. Zîrîlerden bağımsız bir şekilde hareket eden kabile üyeleri, bölgedeki şehirlere hâkim olmuş; bu durum istikrarsızlığı beraberinde getirmiştir. Öyle ki Hilâl Araplarının ortaya çıkardıkları bu kaotik durumdan istifade eden bazı güç unsurları kendi bağımsızlıklarını ilan etme yoluna gitmiştir. Zîrîlerden sonra bu göçten en çok etkilenen Hammâdîler, kabilenin vahşiliğinden çekinmiş, bundan dolayı uzun yıllardır idarî merkez olarak kullandıkları Kal’atü Benî Hammâd şehrinden Bicâye’ye taşınmak zorunda kalmıştır.

Anahtar Kelimeler

Benî Hilâl, İfrîkiye, Zîrîler, Fâtımîler, Göç.

The Migration of Benî Hilâl To Ifrîkiye And Its Political Consequences

Öz

Benī Hilāl was a tribe of bedouin character residing in the Najid region. This tribe fought against Muslims in the early years of Islam. After the Battle of Hunayn, the tribe became Muslim and joined the Islamic conquest movements and participated in the conquests of Shām, Iraq and Iran. After the conquest, the majority of the tribe members in the Hijaz region migrated to Shām and Iraq. During the Umayyad and Abbasid periods, the members of the tribe, who were also active in the Khorasan region, had problems with the state administration. The members of the tribe increased their attacks on pilgrimage caravans after they acted together with the Qarmatians and became a fearful dream for Muslims. Benī Hilāl was settled in the Saīd region of Egypt by the Fatimids who defeated the Qarmatians. After residing here for many years, Benī Hilāl decided to migrate to the lands of Ifrīkiye due to the demands of the Fatimids and their search for a new homeland. This migration journey had many political, social and economic consequences. Politically, the migration led to the weakening of the Zīrīs and Hammādīs and helped the Fatimids regain their power in the region. The tribesmen who entered Qayrevān did not hesitate to plunder and pillage the city. The cruelty of Benī Hilāl caused the people of the region to migrate to different places. Acting independently of the Zīrīs, the tribesmen dominated the cities in the region, which led to instability. In fact, some power elements took advantage of this chaotic situation created by the Crescent Arabs to declare their independence. After the Zīrīs, the Hammādīs, who were the most affected by this migration, were afraid of the savagery of the tribe and therefore had to move from Kal'at al-Bī Hammād, which they had been using as their administrative center for many years, to Bijāya.

Anahtar Kelimeler

Benî Hilâl, İfrîkiye, Zīrīs, Fatimids, Migration

Kaynakça

• Azîzî, Hasan b. Ahmed Muhellibî el-Azîzî. Kitâbu’l-Azîzî (el-Mesâlik ve’l-memâlik). Dımeşk: li’t-Tabâati ve’n-Neşri ve’t-Tevzîi, 2006.
• Behtâvî, Kâsimî. “el-Hicretü’l-hilâliyyetü ilâ’s-sahrâi’l-Afrîkiyyeti(el-esbâbu ve’l-in’ikâsâtü)”. Mecelletü’s-sâviratü li’d-dirâseti’l-insâniyyeti ve’l-ictimâiyyeti 1 (2015), 53-63.
• Bekrî, Abdullāh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî el-Endelüsî. el-Mesâlik ve’l-memâlik. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbİ’l-İslâmî, 1992.
• Bekrî, Abdullāh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî el-Endelüsî. Muʿcemü me’staʿcem min esmâʾi’l-bilâd ve’l-mevâżiʿ (mevâḳıʿ). 4 Cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütubi, 3. Basım, 1982.
• Çağlayan, Savaş. “Göç Kuramları Göç ve Göçmen İlişkisi”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17 (01 Aralık 2006), 67-91.
• Hâdî, Rûhî İdrîs. ed-Devletü Sanhâciyyetü (târîhu ifrîkiyyetü fî ahdi Benî Zîrî). çev. Hammâdî es-Sâhilî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1992.
• Hâdî, Seyyid Yûsuf (ed.). Hudûdu’l-âlem mine’l-meşriki ilâ’l-mağribi. Kâhire: Dâru’s-Sekâfe, 2003.
• Hasan, Muhammed. el-Medine ve’l-Bâdiye bi-İfrikıyye fî’l-ahdi’l-Hafsî. 2 Cilt. Tunus: Camiatu Tunus, 1999.
• Hemdânî, Ebû Muhammed Lisânü’l-Yemen el-Hasen b. Ahmed b. Ya‘kūb el-Hemdânî el-Bekîlî el-Erhabî. Sıfatü Cezîreti’l-ʿArab. Leiden: Matbaatu’l-Berîl, 1884.
• Herevî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Alî el-Herevî el-Mevsılî. Kitâbü’l-İşârât ilâ maʿrifeti’z-ziyârât. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyyeti, 2003.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî el-Himyerî. er-Ravżü’l-miʿṭâr fî ḫaberi’l-aḳṭâr. ed. İhsân Abbâs. Beyrût: Müessesetü Nâsır li’s-Sekâfeti, 2. Basım, 1980.
• Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Temmuz 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/karmatiler
• İbn Abdülhak el-Bağdâdî, Ebü’l-Fezâil Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Abdilhak b. Abdillâh el-Bağdâdî. Merâṣıdü’l-ıṭṭılâʿ ʿalâ (fî) esmâʾi’l-emkine ve’l-biḳāʿ. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ceyl, 1991.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebṣâr fî memâliki’l-emṣâr. 27 Cilt. Abu Dabi: Mecmeu’s-Sekâfî, 2002.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Kitâbü’l-’İber ve dîvânü’l-mübtedei ve’l-haber. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikri, 2000.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî. Ṣûretü’l-arż. 2 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdir, 1938.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Cemheretü ensâbi’l-ʿArab. ed. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 5. Basım, 1982.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kāsım Ubeydullāh b. Abdillâh b. Hurdâzbih. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrût: Dâru Sâdir, 1889.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. İzârî el-Merrâküşî. el-Beyânü’l-muġrib fî (iḫtiṣâri) aḫbâri mülûki’l-Endelüs ve’l-Maġrib. ed. G.S. Golan ve Levi Provençal. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’s-Sekâfe, 1980.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. ed. Cemâleddin eş-Şeyyâl - Fehîm Muhammed Şeltût. 16 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütubi, 1972.
• İbnü’l Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm el-Hemedânî. Kitâbü’l-Büldân. ed. Yûsuf el-Hâdî. Beyrût: Âlemü’l-Kütubi, 1996.
• İbnü’l Kelbî, Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. Sâib b. Bişr el-Kelbî el-Kûfî. Cemheretü’n-neseb. ed. Nâcî Hasan. Beyrût: Âlemü’l-Kütubi, 1986.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyyeti, 1987.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer. Ḫarîdetü’l-ʿacâʾib ve ferîdetü’l-ġarâʾib. ed. Onur Mahmûd Zenâtî. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’l-İslâmiyeti, 2008.
• İshâk el-Müncem, İshâk b. Hüseyn el-Müncem. Âkâmü’l-mercân fî zikri’l-medâini’l-meşhûreri fî külli mekân. ed. Fehmî Said. Beyrût: Âlemü’l-Kütubi, 1988.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-İstahrî el-Fârisî. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. Kâhire: Heyetü’l-Ammetü likusûri’s-Sekâfeti, ts.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Kalkaşendî. Nihâyetü’l-ereb fî maʿrifeti ensâbi’l-ʿArab. ed. İbrâhîm el-Ebyârî. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânîn, 2. Basım, 1980.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âs̱ârü’l-bilâd ve aḫbârü’l-ʿibâd. Beyrût: Dâru Sâdır, 2007.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. Kitâbü Aḥseni’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. Beyrût: Dâru Sâdır, 1991.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî. el-Beyân ve’l-iʿrâb bi-men nezele arża Mıṣr mine’l-aʿrâb. ed. Abdünnaîm Zayfî Osman Abdünnaîm. Kâhire: Mektebetü’r-Ravzatü’ş-Şerîfeti lilbahsi’l-İlmiyyeti, 2006.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi-(fî) ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyyeti, 1997.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed el-Makrîzî. İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ bi-aḫbâri’l-eʾimmeti’l-Fâṭımiyyîn el-ḫulefâʾ. ed. Cemâleddin eş-Şeyyâl - Muhammed Hilmî Muhammed Ahmed. 3 Cilt. Kâhire: Meclisu’l-a’lâ lişuûni’l-İslâmiyyeti, 1971.
• Merrâkuşî, Kâtib Merrâkuşî. Kitâbü’l-İstibṣâr fî ʿacâʾibi’l-emṣâr. Bağdât: Dâru’ş-Şuûnu’s-Sekâfiyyeti, 1986.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî en-Nüveyrî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. ed. Muhammed Alî Beydûn. 33 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyyeti, 2004.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. ed. Muhammed Berkât vd... 23 Cilt. Şam: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Şerîf İdrîsî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. İdrîs eş-Şerîf es-Sebtî es-Sıkıllî. Nüzhetü’l-müştâḳ fi’ḥtirâḳı’l-âfâḳ. Beyrût: Âlemü’l-Kütubi, 1988.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. 11 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1967.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh el-. Kitâbü’l-Büldân. Beyrût: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyyeti, 2001.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• Yaman, Fatih. Göç ve Toplum. İstanbul: Ketebe, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. ed. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, 2. Basım, 1993.