Tasavvuf-Şiîlik Uzlaşısı İçin Bir Çerçeve Arayışı: Haydar Âmülî’de “Şeriat-Tarikat-Hakikat” İlişkisi

Yıl 2024, Sayı: 24, 171 - 186, 25.12.2024

Emrah Baş

https://doi.org/10.34085/buifd.1557472

Öz

8./14. yüzyılda yaşayan ve sûfî kimliğiyle ön plana çıkan önemli Şiî bilginlerden biri olan Haydar Âmülî (öl. 787/1385-86’dan sonra), İslam düşünce tarihinde tasavvufun temel esaslarını Şiîliğin öğretileriyle uzlaştırma girişimiyle ön plana çıkmıştır. Irak’ta Bağdat, Hille, Necef şehirleri üçgeninde bir yandan Hille Ekolü’ne mensup âlimlerin ders halkasına katılarak Şiîliğin temel esaslarını öğrenmiş, diğer yandan Ekberî geleneğe mensup sûfîlere intisap ederek tasavvufun temel metinlerini şerhleriyle birlikte okumuştur. Böylece iki ekolün öğretilerine nüfuz etme imkânı bulmuş, tasavvufla Şiîliğin farklı açılardan aynı hakikati ifade ettiğini ileri sürmüş ve bu iddiasını temellendirmek için pek çok eser kaleme almıştır. Bu savıyla İbn Ebî Cumhûr (öl. 904/1499 [?]), Molla Sadrâ (öl. 1050/1641), Feyz-i Kâşânî (öl. 1090/1679) gibi önde gelen Şiî düşünürleri etkilemiş, Şiî düşüncede irfânî geleneğin teşekkülüne kaynaklık teşkil etmiş ve Şiî dünyada tasavvufla ilgili yapılan tartışmaların daima merkezinde yer almıştır. Âmülî’nin tasavvuf-Şiîlik uzlaşısıyla ilgili görüşleri incelendiğinde düşüncelerini ortaya koyarken teorik bir çerçeve geliştirdiği görülmektedir. Şu ana kadar yapılan çalışmalarda pek çok araştırmacı bu teorik çerçeveyi gözden kaçırmıştır. Bundan dolayı Âmülî’nin düşünceleriyle ilgili genel bir çerçeve oluşturamamışlardır. Bu çalışmada Âmülî’nin, “şeriat-tarikat-hakikat” kavramlarını merkeze alarak tasavvufla Şiîlik uzlaşısı için nasıl bir teorik çerçeve geliştirdiği meselesi üzerinde durulacaktır. Böylece tasavvufun temel esaslarını Şiîliğin öğretileriyle birleştirme projesiyle ön plana çıkan müellifin, ileri sürdüğü görüşlerle gerek tasavvuf gerekse Şiîlik açısından İslam düşünce tarihinde nerede konumlandığının tespit edilmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Teşeyyü‘, Haydar Âmülî, Yetkinleşme, Şeriat, Tarikat, Hakikat

Etik Beyan

Bu çalışma Doç. Dr. Ercan Alkan danışmanlığında hazırlanmakta olan “Tasavvuf-Şiîlik Etkileşimi: Haydar Âmülî Örneği” başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

The Search for a Framework for Sufism-Shi’ism Reconciliation: The Relationship Between “Sharī’ah-Tarīqah-Haqīqah” in Ḥaydar Āmulī

Öz

Ḥaydar Āmulī (d. after 787/1385-86), one of the important Shi’ite scholars who lived in the 8th/14th century and came to the fore with his Sufi identity, came to the fore in the history of Islamic thought with his attempt to reconcile the fundamental principles of Sufism with the teachings of Shi’ism. Here, in the triangle of the cities of Baghdad, Ḥillah, and Najaf, on the one hand, he learned the basic principles of the Imāmiyya Shī’a by joining the circle of scholars belonging to the Ḥillah School, and on the other hand, he became affiliated with the Sūfīs belonging to the Akbarī tradition and read the fundamental texts of Sūfīsm with their commentaries. In this context, he claimed that Sufism and Shi’ism expressed the same truth from different perspectives and wrote many works to support this claim. With this idea, he influenced leading Shi’ite thinkers such as Ibn Abī Jumhūr (d. 904/1499 [?]), Mullā Ṣadrā (d. 1050/1641), Fayḍ al-Kāshānī (d. 1090/1679), became the source of the formation of the tradition of wisdom in Shi’ite thought, and took a place at the center of the discussions on Sufism in the Shi’ite world. When Āmulī’s views on the Sufism-Shi’ism reconciliation are examined, it is seen that he developed a theoretical framework while presenting his thoughts. Many researchers have overlooked this theoretical framework in the studies conducted so far. For this reason, they could not create a general framework regarding Āmulī’s thoughts. This study will focus on the issue of how Āmulī developed a theoretical substructure for the reconciliation of Sufism and Shi’ism by focusing on the concepts of “sharī’ah-tarīqah-haqīqah”. Thus, it is aimed to determine where the author, who came to the fore with his project of combining the basic principles of Sufism with the teachings of Shi’ism, is positioned in the history of Islamic thought with his views in terms of both Sufism and Shi’ism.

Anahtar Kelimeler

Sūfīsm, Shi’ism, Ḥaydar Āmulī, Perfection, Sharī’ah, Tarīqah, Haqīqah

Etik Beyan

This study is taken from my doctoral thesis titled “Sufism-Shi’ism Interaction: The Example of Ḥaydar Āmulī”, which is being pre-pared under the supervision of Assoc. Prof. Ercan Alkan.

Kaynakça

• Afîfî, Ebü’l-Alâ. et-Ta’lîkāt alâ Fusûsi’l-hikem. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Afîfî, Ebü’l-Alâ el-. “Mu‘tezile’nin Ma‘dûm Nazariyesi ile İbn Arabî’nin A‘yân-ı Sâbite Nazariyesinin Karşılaştırılması”. çev. Cafer Karadaş. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (1994), 267-276.
• Alkan, Ercan. “A‘yân-ı Sâbite”. İslam Düşüncesinde Teoriler 1: Metafizik. ed. Ömer Türker. 2/758-774. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Âmülî, Haydar el-. Câmiü’l-esrâr ve menbaü’l-envâr. thk. Henry Corbin - Osman Yahyâ. Tahran: Encümen-i İrânşinâsî-yi Fransa ve Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1347.
• Âmülî, Haydar el-. el-Muhîtü’l-a‘zam ve’l-bahrü’l-hizam fî te’vîli kitâbillahi’l-azîzi’l-muhkem. thk. Muhsin el-Mûsevî et-Tebrîzî. Kum: Müessese-i Ferheng ve Neşr-i Nûr alâ Nûr, 1414hk.
• Âmülî, Haydar el-. Esrârü’ş-şerîa ve atvâru’t-tarîka ve envârü’l-hakîka. thk. Rıza Muhammed Hudruc. Beyrut: Dârü’l-Hücceti’l-Beyzâ, 2012.
• Âmülî, Haydar el-. Nassu’n-nusûs fî şerhi’l-Fusûs. thk. Muhsin Bîdârfer. Kum: İntişârât-ı Bîdâr, 2015.
• Âmülî, Haydar el-. Risâletü’l-vücûd fî ma‘rifeti’l-ma‘bûd. thk. Mehdî Hâciyân. Tahran: Medrese-i Âlî Şehîd Mutahharî, 2020.
• Aytepe, Mahsum. “Lütuf Teorisi Çerçevesinde Allah-İnsan İlişkisinin Mu’tezilî Yorumu”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 237-276.
• Baş, Emrah. “Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909): Hayatı, Eserleri ve İslam Düşüncesine Etkisi”. İslam Düşüncesini Etkileyen Şahıslar. ed. İlhan Yıldız vd. 82-90. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasık Yayınları, 2017.
• Cebecioğlu, Ethem. “Haydar el-Âmülî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/26-27. TDV Yayınları, 1998.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. Kitâbü’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2012.
• Çelebi, İlyas. “Lütuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/239-241. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Demirli, Ekrem. “İbnü’l-Arabî ve Sadreddin Konevî: İlimlerin Tedâhül Devrinde Tasavvuf ve Felsefe”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 503-539. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4 (2016), 1-29.
• Döner, Naim - Süt, Abdulnasır. “Nasîruddîn Tûsî Düşüncesinde Kelam-Felsefe İlişkisi”. Bilime Adanmış Bir Ömür: Nasîruddîn Tûsî. ed. Aykut Kar - Anar Gafarov. 71-91. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Gökbulut, Süleyman. “Seyyid Haydar Âmülî ve Câmiü’l-Esrâr ve Menbaü’l-Envâr Adlı Eserinde Tasavvuf-Şiîlik İlişkisi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 37 (2016), 45-71.
• Gülaçar, İzzet. “İbn Sînâ’da Sosyo-Politik Bir İhtiyaç Olarak Nübüvvet”. Mahiyet ve Hakikat Bağlamında Vahiy Olgusu. 401-412. Konya: Selçuk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Yayınları, 2022.
• Peker, Hidayet. İbn Sînâ’nın Epistemolojisi. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Rosenthal, Franz. Felsefe ile Tasavvuf Arasında İbnü’l-Arabî. çev. Ercan Alkan. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2021.
• Şirinov, Agil. “Nasîrüddin et-Tûsî: İbn Sînâcılığın Kelâmla Sentezi”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 465-501. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Türcan, Talip. “Şeriat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/571-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Wisnovsky, Robert. “Şiî Kelâmında Ekberî Dönüşümün Bir Yönü”. çev. Ercan Alkan. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 26 (2010), 237-252.