Rivâyetleriyle Muâze el-Adeviyye

Yıl 2023, , 34 - 68, 31.12.2023

Şule Soyal Şenol

https://doi.org/10.59536/buiifd.1337036

Öz

Hz. Peygamber’in vefatı sonrasında sahâbe, İslam coğrafyasına dağılmışlar ve gittikleri yerlere Kur’ân ve Hadis ilmini de götürmüşlerdir. İşte Hz. Âişe’nin (ö. 58/678) ve Hz. Ali’nin (ö. 40/661) Basra’ya yaptıkları bu yolculuklarda tanıştığı kadınlardan biri Muâze el-Adeviyye’dir (ö. 83/702). Muâze, Basra ehlinin hadis ve fıkıh âlimlerinden biri olarak sûfî kişiliği ön plana çıkan tâbiî kadınlardan birisidir. Basra’nın ileri gelenlerinden Sıla b. Eşyem (ö. 62/681) ile evlenmiş olan Muâze, oğlunun ve kocasının şehit olmasından sonra söylediği sözlerle güçlü bir kadın profili çizmektedir. Muâze’nin Basra’da kadınlardan oluşan bir ilim halkası bulunduğu gibi erkek talebelere de hadis öğrettiği bilinmektedir. O, tâbiîn döneminin bilgisi, dirayetiyle tanınan ve kitaplara adı geçen nadir kadınlarındandır.
Basra’da bulundukları zamanda Hz. Âişe ve Hz. Ali’den hadis öğrendiği anlaşılan Muâze, özellikle Hz. Âişe’ye sorduğu önemli sorularla hadis külliyatına geçmiştir. Bu makalede Muâze’nin hayatı ve rivayetleri ele alınmıştır. Ancak meşhur râvilerden olmasına rağmen kaynaklarda kadın râviler hakkında çok fazla bilgi bulunmaması sebebiyle onun hayatına dair ulaşılabilen bilgiler de sınırlıdır. Şöhreti çağları aşan Muâze’nin rivayet sayısının çok olduğu ve hadis rivayetinde aile faktörünün etkili olduğu varsayımından yola çıkarak onun kimlerden hadis alıp naklettiği, Kütüb-i Sitte’deki rivayet sayısı, rivâyetlerin hangi bablarda tahric edildiği ve hangi konuları ele aldığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu vesileyle satır aralarında kalmış olan bilgilerin ortaya çıkarılarak Muâze el-Adeviyye’nin Hadis ilmine yaptığı katkıların anlaşılması hedeflenmiştir.
Nitel bir yaklaşımla ele alınan araştırmada, literatür taramasıyla elde edilen veriler içerik analizine tabi tutularak değerlendirilmiştir. Rivayetlerin değerlendirilmesinde istikrâ (induction, tümevarım) yöntemi kullanılmıştır. Hadisin senedi hakkında hüküm vermek için sened ricalinin incelenmesinde nakdu’s-sened (eleştirel analitik metod) esas alınmıştır. Elde edilen verilerin değerlendirilmesi için sıklık analizi yapılmıştır.
Muâze’nin rivayetleri makalenin sınırlarını aşacağı için çalışma Kütüb-i Sitte ile sınırlı tutulmuştur. Mükerrer hadisleri tespit etmek ve metin incelemesi yapmak için rivayetler konularına göre tasnif edilmiştir. Tasnif edilen bölümde birden fazla rivayet olduğunda ana metinde bir hadisin senedi ve metni yazılarak tercümesine yer verilmiş, diğer rivayetler dipnotta gösterilmiştir. Konularına göre tasnif edilen rivayetler şema ile gösterilmiş ve lafız farklılıklarına işaret edilmiştir. Daha sonra sened zincirinde yer alan râviler hakkında bilgi verilmiş ve her senedden sonra o senedin sıhhat durumu ile ilgili elde edilen sonuç belirtilmiştir. Metin incelemesi için şerh ve fıkıh kitaplarına müracaat edilerek değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Muâze, Kadın, Basra, Tahric

Teşekkür

Doktora tezimin hazırlanmasında desteğini esirgemeyen kıymetli hocam Dr. Öğr. Üyesi Yakup KOÇYİĞİT'e sonsuz teşekkür ederim.

Muâze al-Adawiyya With her Narrations

Öz

After the death of the Prophet Muhammad, the companions dispersed to the Islamic geography and took the knowledge of the Qur'an and Hadith with them wherever they went. One of the women whom Hazrat Aisha (d. 58/678) and Hazrat Ali (d. 40/661) met on these trips to Basra was Mu’aza al-Adawiyya (d. 83/702). Mu’aza was one of the hadith and fiqh scholars of the people of Basra, as well as one of the tâbiʿī women whose Sufi personality came to the fore. Mu’aza, who was married to Sıla b. Esyem (d. 62/681), one of the prominent men of Basra, draws the profile of a strong woman with her words after the martyrdom of her son and husband. It is known that Mu’aza had an all-female circle of scholars in Basra and taught hadith to male students as well. She was one of the rare women of the tâbiʿī period who was known for her knowledge and wisdom and was mentioned in books.
It is understood that Mu’aza learned hadith from Hazrat Aisha and Hazrat Ali while they were in Basra, and her important questions, especially to Hazrat Aisha, were included in the corpus of hadith. In this article, Mu’aza’s life and narrations will be discussed. However, although she was one of the famous narrators, there is not much information about female narrators in the sources, so the information about her life is limited. Based on the assumption that the number of narrations of Mu’aza, whose fame transcended the ages, was high and that the family factor was effective in the narration of hadith, it was tried to determine from whom she received and transmitted hadith, the number of narrations in the Qutub al-Sitta, in which chapters the narrations were narrated, and which topics they dealt with. On this occasion, it is aimed to reveal the information that has remained between the lines and to understand the contributions of Mu'aza al-Adawiyya to the science of hadith.
In this qualitative study, the data obtained from the literature review were subjected to content analysis and evaluated. The method of istikrâ (induction, induction) was used in the evaluation of the narrations. In order to make a judgment about the hadith’s senad, nakdu’s-sened (critical analytical method) was taken as a basis in examining the rical of the senad. Frequency analysis was used to evaluate the data obtained.
Since the narrations of Mu’aza would exceed the limits of this article, the study was limited to the Qutub al-Sitta. In order to identify duplicate hadiths and conduct textual analysis, the narrations were classified according to their subjects. When there is more than one narration in the classified section, the senedi and text of one hadith is written in the main text and its translation is included and the other narrations are shown in footnotes. The narrations classified according to their subjects are shown with a diagram and differences in wording are pointed out. Then, information about the narrators in the chain of the senad is given, and after each senad, the result obtained about the authenticity of that senad is stated. For the textual analysis, commentaries and fiqh books are consulted and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Woman, Tahric, Mu’aza, Basra

Kaynakça

• Abdullâh, Abdülkâdir Hâmid. “Ehâdîsü Muâze el-Adeviyye”. Mecelletü’l-ulûmi’l-terbeviyyeti ve’l-insaniyye 9 (2021), 1-16.
• Abdülgafûr Hamîd, Afâf. “Cühûdü’l-Mer’e fî Neşri’l-Hadîsi ve Ulûmihî”. Mecelletü Câmi‘a’ti’l-Ummü’l-Kurâ li Ulûmi’l-Şer’iyye 19/42 (2007): 230-270.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnâvût. Mısır: Müessesetü’r-risâle, 1999.
• Ağırakça Şahyar, Ayşe Esra. Seyahat ve Rivayetleriyle Hanım Sahabîler. İstanbul: Akdem Yayınları, 2015.
• Atik, Ümmügülsüm. Ümmü'd-Derdâ es-Suğrâ'nın Hayatı ve Rivâyetleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı, Hadis Bilim Dalı, 2022.
• Aydınlı, Abdullâh. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 7. Basım, 2013.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî, ʿUmdetü’l-ḳārî. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî. Şerhu Sünen-i Ebî Dâvûd. thk. Ebu’l-Münzir Hâlid b. İbrâhîm. Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1999.
• Bâltû. Âliye bint Abdillâh, Terâcimü tabakati’l-muhaddisâti mine’t-tâbiiyyâti ve merviyyâtihinne fi’l-Kütübi’s-Sitte. Mekke: Yüksek Lisans Tezi, 2006, Erişim: 7 Mart 2021. http://toratheyat.com/f-74.html.
• Bolelli, Nusrettin. Kadınların Hadis İlmindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî. et-Târîhu’l-kebîr. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1986.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî. Sahîhu’l- Buhârî. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Cum’a, Ahmed Halîl. Nisâü min asri’t-tâbiîn. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Dârimî. Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl ed-Dârimî. es-Sünen. Lübnân: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1987.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’âs es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Dâvûd, thk., Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrût: Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Hüseyn er-Reşîd, Nidâl Alî. “Merviyyâtü’t-tâbiîyyeti’l-celîleti Muâze el-Adeviyye el-Basriyye fi’l-Kütüb-i’s-Sitte -Dirâsetün tahliliyye-”. Mecelletü’l-câmiiyyetü’l-Irâkıyye 52/3 (2017), 133-166.
• ‘Iclî, Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih el-‘İclî. Ma‘rifetü’s-sikât, thk. Abdü’l-Âlîm el-Büstî. Medine: Mektebetü’d-dâr, 1985.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t- ta‘dîl. Beyrût: Dâru’l-ihyâi’t-turâsi’l-arabî, 1952.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. thk. İbrâhîm ez-Zeybek ve Âdil Mürşid. Beyrût: Müesssetü’r-risâle, 1995.
• İbn Hacer, Takrîbu’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dârü’r-reşîd, 1986.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Abdülazîz b. Abdillâh. Beyrût: Dâru’l-ma’rife, 1959.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrût: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbu’t-sikât, thk. Muhammed Abdülmuîn Han. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Usmâniyye, 1973.
• İbn Kesîr ed-Dımeşkî, Ebü’l-Fedâ’ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî. et-Tekmîlü fi’l-Cerh ve’t-ta‘dîl ve Ma’rifeti’s-sikât ve’duafâ ve’l-mecâhîl. thk. Şâvî b. Muhammed. Yemen: Mektebetü İbn Abbâs, 2011.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrût: Mektebetü’l-ilmiyye, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. eṭ-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ’. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Karaman, Hayrettin vd., Kur’an Yolu Tefsiri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2007.
• Kelâbâzî, Ahmed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Buhârî el-Kelâbâzî. Ricâlü Sahîhi’l-Buhârî: el-Hidâye ve’l-irşâd fî maʿrifeti ehli’s-sika ve’s-sedâd. thk. Abdullâh el-Leysî. Beyrût: Dâru’l-ma’rife, 1986.
• Kotan, Sehal Deniz. Kadın Sahabîlerin Rivayetlerinin Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı, Basılmış Doktora Tezi, 2019.
• Kurt, Hatice. Sahabî Hanımlar ve Hadis İlmi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2001, 160.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâî’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-kütübi’l-arabî, ts.
• Nesâî, Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. es-Sünen. Halep: Mektebü’l-matbûâti’l-İslamiyye, 1994.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. es-Sünenü’l-kübrâ. haz. Abdullah bin Abdu’l-Muhsin. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ İbn-i Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Sahîhi Müslim b. Haccâc Şerhu Müslim. Mısır: Matbaâtü’l-Mısriyye 1929.
• Öz, Mustafa. “Muhakkime-i Ûlâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/398-399. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Saylan, İbrahim. “İpek ve Altının Erkeklere Haram Olmasının Vurûd Ortamı Açısından Değerlendirilmesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 / 2 (Aralık 2019): 81-98.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali eş-Şevkânî. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr mineḥâdîs̱i seyyidi’l-aḫyâr. Kâhire: y.y., 1971.
• Temiz, Rabia Zahide. “Hayızlı Kadının Orucu Meselesi: ‘Sen Harûrî Misin?’ Rivayeti Üzerine Bir İnceleme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25 / 3 (Aralık 2021): 1253-1275. https://doi.org/10.18505/cuid.960622
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Tozluk, Hatice. Amre bint Abdirrahmân’ın Hayatı ve Rivâyetleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-)meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrût: Dâru’l-ğarbî’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Beyrût: Müesssetü’r-risâle, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî. Tezkiretu’l-huffâz. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Maârifi’l-Usmâniyye, 1955.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî. el-Aʿlâm. Beyrût: Dâru’l-ilm liʼl-melâyîn, 2002.