KELÂMCILARA GÖRE GÂİYYE

Yıl 2020, , 107 - 124, 30.06.2020

Ahmed Hazim Yahya Al-qassab

https://doi.org/10.5281/zenodo.3903865

Öz

Bu araştırma gâiyye mefhumunu incelemektedir. Âlem için gaybî bir açıklama getiren bu mefhum, kısaca şöyle ifade edilebilir: Allah tarafından yaratılan âlem, boşuna değil de bir takım amaçlarla yaratılmıştır. Bu amaçların tamamı en büyük gayede toplanmıştır ki, o da Allah’a kulluk ve evreni imâr etmektir. Ayrıca bu araştırma, bahsedilen mefhumu çeşitli açılardan da ele almaktadır. Konuya ilişkin kelâm âlimlerinin bu meselelerle ilgili görüşleri incelenecektir. Zira kelâm âlimlerinin gâiyye konusundaki görüşleri farklılık arz etmektedir. Sözgelimi Allah'ın ezelî olarak yaratan varlık olması, sıfatları, fiilleri, benzememesi, mahlûk olmaması, alemin varlığının hâdis, mahlûk olması ve Allah'ın onun hâlikı olması, onda çeşitli gayeler, hedeflerle onu yoktan yaratması gibi konularda farklı görüşlere sahiptirler. Aynı şekilde O, hikmet, hedefler ve gayelerle dinleri ve şeriatleri göndermiştir. Kelâmcılar bu konuyla ilgili olarak çeşitli meseleler ortaya koydular. Hatta bu konuda onların görüşleri arasında çatışmalar ortaya çıktı. Örneğin Allah'ın fiillerinde gayenin vücubiyyeti veya vücubiyyetin olmaması, gayelerden geri dönme yahut gayelerden geri dönmenin olmaması, hikmetin varlığının keyfiyyeti, Allah'ın fiillerindeki gaye vb. Buna rağmen bütün kelâmcılar, Allah-u Teâlâ'nın fiillerinde gayenin varlığı, insanlara dönen bir faydanın olduğu, bunun Allah'ın kendisi için olmadığı ve O'nun alemlerden müstağni olduğu hususunda ittifak etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Kelâmcılar, Gaye, Hikmet, İllet.

الغائية عند المتكلمين

Öz

تتناول هذ المقالة الغائية وهي التي تعطي للعالم نظرة و تفسيرا غيبياً ملخصه أنَّ العالم لم يخلق من دون غاية وهدف ولم ينشأ عبثاُ و خالقه هو الله تعالى، قد خلق وأنشأ الكون لأهداف وغايات مختلفة تجتمع في النهاية غايات اكبر ثم اكبر حتى تكون غاية واحدة، وهي عبادة و عبودية الله تعالى وإعمار وبناء الكون، و تتناول هذ المقالة أيضا مفهوم ومعنى الغائية و المسائل المتعلقة بها عند علماء الكلام، حيث اختلف رأيهم تجاه موضوع الغائية فالمقالة تدور وجود خالق أبدي وأزلي هو الله تعالى وله صفات الكمال وأفعاله لا تشبه المخلوقات ووجود كون حادث مخلوق لله تعالى حيث خلق و أوجد فيه غايات وأهداف وأرسل الرسل وأنزل الشرائع و الأديان لحكمة وغاية وهدف، ولكن المشكلة التي ظهرت بين المتكلمين هي وجوب الغرض والهدف في أفعال الله تعالى أو عدم وجوبه، ورجوع الغاية و الغايات له أو عدم رجوعها له، وكيفية وجود الحكمة والغاية في أفعاله تعالى حيث اختلفت أنظارهم حولها فالكل متفقون في النهاية على وجود الغاية في أفعاله تعالى، ولكن النفع يرجع إلى العباد وليس إلى الله تعالى فهو الغني عن العالمين. 

Anahtar Kelimeler

علم الكلام، المتكلمون، الغائية، الحكمة، العلة.

Teleology of Theologians

Öz

This research focuses on the concept of teleology, which gives the world an unseen explanation that the world was not created in vain and that its Creator is Allah Almighty, has created the universe for various purposes that meet in greater and greater goals until it reaches one goal, which is the servitude of Allah Almighty, and the reconstruction of the universe. This research studies also its related issues of teleology which is the different views of theologians towards teleology. The core of this research is the existence of an eternal Creator, who is Allah Almighty, with Attributes and actions that are not like any creature, and the existence of an interim creature that Allah Almighty has created, and created its goals and objectives, and He also revealed religions and laws for purposes, goals, and wisdom. But the problem that the theologians faced and whose views differed about is the issue of the necessity of the purpose of the actions of Allah Almighty, or the non-necessity of it. And the return of the goals to him, or its non-return to him. And how there are wisdom and the purpose in his actions Almighty; In the end, everyone agrees that the purpose exists in Allah’s actions, that the benefit belongs to the servants and not to the Allah Almighty, for he is self-sufficient in the worlds.

Anahtar Kelimeler

Theology, Theologians, Teleology, Wisdom, Cause.

Kaynakça

• Abduh, Muhammed b. Hasen Hayrillâh et-Türkmânî el-Mısrî. Ḥâşiyeʿalâ Şerḥi Celâleddîn ed-Devvânîʿ ʿalâ Aḳīdeti’l-ʿAḍuḍiyye. Kahire: el-Matbaatü’l-hayriyye, 1322/1905.
• Abduh, Muhammed b. Hasen Hayrillâh et-Türkmânî el-Mısrî. Risâletü’t-tevḥîd, Kahire: Dârun’n-nasr, 1996.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İḥkâm fî uṣûlü’l-eḥkâm. thk. Abdürrezâk Afîfî. 4 Cilt. Dimeşk: el-Mektebetü’l-İslâmî, ts.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. Ġāyetü’l-merâm fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. Ebkârü’l-efkâr fî uṣûli’d-dîn. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kāsım) Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-Mübîn fî meʿânî elfâẓı’l-ḥukemâ ve’l-mütekellimîn. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2005.
• Bâcurî, İbrâhîm b. Muhammed b. Ahmed. Ḥâşiye ʿalâ Senûsiyye. 4 Cilt. b.y.: 1319/1901.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâʾil ve telḫîṣü’d-delâʾil. thk. Imâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1407/1987.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Kübre’l-yaḳīniyyâti’l-kevniyye. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1424/2003.
• Celâlüddin ed-Dîvânî, Muhammed b. Es’ad. Şerḥu’l-ʿAḳāʾidi’l-Aḍuḍiyye. İstanbul: el-Matbaatü’l-Osmâniyye, 1316/1899.
• Cemîl Salîba. el-Mu‘cemü’l-felsefî. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-Lübnânî, Kahire:Dâru’l-kitâbi’l-Mısrî, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. es-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa. Ṣıḥâḥu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 3. Basım. 1404/1984.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî. et-Ta‘rîfât. Irak: Dâru’ş-şuûni’s-sekâfiyye el-âmme, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî. Şerḥu’l-Mevâḳıf. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419/1988.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd. Teysîru’t-taḥrîr. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Ermevî, Safiyyüddîn Muhammed b. Abdurrahîm. er-Risâletü’t-tis‘îniyye fi’l-usûli’d-dîniyye. thk. Abdünnasîr Ahmed eş-Şâfiî el-Milyebêrî. Kahire: Dâru’l-besâir, 1430/2009.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî. Risâle ilâ ehli’s-Seġr, thk. Abdullah Şâkir Muhammed el-Cüneydî. el-Medîne el-Münevvere: Mektebetü’l-ulûm ve’l-hikem. 1422/2002.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Hellmut Rıtter. Beyrut: Dâru ihyâ türâsi’l-Arabî, 3. Basım, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Abdüsselâm Hârun. 17 Cilt. b.y.: el-Müessesetü’l-Mısrıyye, 1384/1964.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî, el-Erbaʿîn fî uṣûli’d-dîn. thk. Ahmed Hicâzî es-Sakâ. Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1425/2004.
• Gazzâli, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî, el-İktisâd fi’l-i‘tikād, Kahire: Dâru’l-Besâir, 1430/2009.
• Gelenbevî, İsmail. Ḥâşiye Gelenbevî ‘alâ şerḥi’l-ʿAḳāʾidü’l-ʿAḍudiyye. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa Osmâniyye, 1316/1899.
• Giryânî, es-Sâdık b. Abdurrahmân, el-Hükmü’ş-Şer‘î beyne’n-naḳl ve’l-aḳl. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.
• Hâcî, Abdülazîz. Tefsîru âyâti’l-ʿaḳīde. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Sâbûnî, 1424/2003.
• Hafnî, Abdülmünım. Mevsû‘atü’l-felsefeti ve’l-felâsife. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-medbûlî, 2. Basım, ts.
• Hebenneka, Abdurrahmân b. Hüseyn, Berâhîn ve edilleti’l-îmân. b.y: Dâru’l-Kalem, 1408/1987.
• Hebenneka, Abdurrhmân b. Hüseyn. el-ʿAḳīdetü’l-İslâmiyye ve üsesühê, 2 Cilt. b.y: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1425/2004.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. el-Każâʾ ve’l-ḳader. thk. Sâlih Ahmed eş-Şâmî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1422/2001.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 1414/1993.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. thk. Abdurrahmân Muhammed. 35 Cilt. el-Medînetü’l-Münevvere: Mecmeu’l-Melik Fehd litabâti’l-Mushafi’ş-Şerîf, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Minhâcü’s-sünne fî naḳżı kelâmi’ş-Şîa ve’l-Kaderiyye. thk. Muhammed Reşâd Sâlim. 9 Cilt. b.y.: Müessese Kurtuba, 1406/1986.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. el-Müsâmera şerḥu’l -Müsâyere fi’l-ʿaḳāʾidi’l-münciye fi’l-âḫire. thk. Kemâleddîn el-Kârî - Izzeddîn Ma‘mîş. Sayda-Beytru: el-Mektebetü’l-asriyye, 1425/2004.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr el-Îcî. Kitâbu’l-mevâḳif. thk. Abdurrahmân Umeyre. Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1417/1997.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed el-İsfahânî. Meṭâliʿu’l-enẓâr alâ metni Ṭavâliʿu’l-envâr. Mısır: Dâru’l-kütübî, ts.
• İzmirî, Muhammed b. Velî. Ḥâşiyetü’l-İzmirî alâ Mirâti’l-Uṣûl. 2 Cilt. b.y.: Matbaa‘ Bulak, 2. Basım, 1262/1846.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Hadr Muhammed Benhâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2011.
• Mecmûatün mine’l-ulemâi ve’l-bâhisîn. el-Mevsû‘atü’l-ʿArabiyye el-müyessere. 7 Cilt. Sayda: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1431/2010.
• Mecmûatün mine’l-ulemâi ve’l-felsefiyyîn es-Sufiyyetiyyîn. el-Mecmûatü’l-felsefiyye. çev. Semîr Kerem. Beyrut: Dâru’t-talîa, 1394/1974.
• Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed Ebû Mansûr, “Kitâbü’t-Tevhîd”, thk. Fethullah Halîf, Daru’l-Câmiâi’l-Mısriyye,
• Mâtürîdî, Muhammed b. Muhammed Ebû Mansûr, Te’vilâtü Ehl-i Sünne.10 Cilt, thk. Mecdî Beslûm, 1. Baskı, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut, Lübnan, 1426/2005.
• Medhalî, Muhammed Rebî‘. el-ḥikme ve’t-t‘alîl fî ef ‘âli’llâh. el-Cîze, Hicr, ts.
• Nekerî, Abdünnebî el-Ahmed. Câmiu’l-Ulûm fî İṣtilâḥâti’l-fünûn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. et-Temhîd li ḳavâidi’t-tevḥîd. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1428/2007.
• Subkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm. el-İbtihâc fî şerḥi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416/1995.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-Süyûtî eş-Şâfiî. Mu‘cemü mekālîdi’l-ulûm fi’l-ḥudûd ve’r-rüsûm. thk. Muhammed İbrâhîm Ubâde. Mısır: Mektebetü’l-âdâb, 1424/2004.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1425/2004.
• Şeyhzâde, Abdürrahim. Naẓmü’l-ferâʾid fi’l-ḫilâf beyne’l-Mâtürîdiyye ve’l-Eş‘ariyye. Kahire: Matbaatü’l-edebiyye, ts.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-Maḳāṣıd fî İlmi’l-Kelâm. 2 Cilt. Pakistan: Dâru’l-Maârifi’n-Nu‘mâniyye, 1401/1981.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevêhiri’l-Ḳāmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Dâru hidâye, ts.