Mısır Seferlerine Kadar Esedüddîn Şîrkûh’un Hayatı

Yıl 2024, Sayı: 22, 79 - 106, 31.12.2024

Yusuf Nurullah Yemez

https://doi.org/10.59536/buiifd.1561885

Öz

Haçlı istilalarının başladığı dönem Müslümanlar için sıkıntılı bir dönemin başlangıcıdır. Bu süreçte birbirleriyle ihtilaf halinde olan Müslümanlar Haçlılara engel olmuş ve bu doğrultuda onlara karşı en büyük mücadeleyi ise Zengîler vermiştir. Haçlı ordularına galip gelebilmek için ilk önce bölgedeki birliği sağlamanın gerekliliğine inanan İmâdüddin Zengî, çevredeki Müslüman emirlikler ve devletlerle de mücadele etmek durumunda kalmıştır. Bu amaçla Tikrît civarında giriştiği bir mücadele sırasında aldığı mağlubiyetin ardından Eyyûb ve Şîrkûh’un yanına iltica etmiştir. İmâdüddin, bu zor zamanında kendisine yardım eden bu kardeşlerin iyiliğini asla unutmamış, yanına sığındıkları vakit onlara kucak açmıştır. Fakat onun ölümü sonrasında Eyyûb ve Şîrkûh ayrılmak durumunda kalmış, Şîrkûh Zengîlerin hizmetinde kalırken Eyyûb ise Dımaşk Atabeyliği’nin emri altına girmiştir. Artık bu dönemden itibaren Zengî Devleti içerisinde daha aktif rol almaya başlayan Şîrkûh’un ilk ve belki de en önemli icraati 541/1146 senesinde Nureddin’in Halep hükümdarı olmasını sağlamasıdır. İlk andan itibaren Nureddin’e sadık kalan Şîrkûh İmâdüddin’in ölümü sırasında ortaya çıkan kaosu harika bir şekilde yönetmiş, Vezir Cemaleddin’e katılmayı reddetmiş ve Nureddin’i Halep’e getirerek hükümdar olmasını sağlamıştır. Bununla beraber Şîrkûh askeri yetenekleri sayesinde birçok muharebenin kazanılmasında mühim bir role sahiptir. Üstün yetenekli bir komutan olmasına karşın aynı zamanda iyi bir idareci ve diplomat olan Şîrkûh, 546-549/1151-1154 tarihleri arasında Dımaşk’ın Zengîlere katılması sürecinde Nureddin’in temsilcisi olmuştur. Ayrıca kendisine verilen iktâların çokluğu sebebiyle devlet içerisinde en büyük toprağa sahip emir olmuştur. Nureddin’in 552/1157 ve 553/1158-1159 tarihlerinde hastalık geçirdiği dönemlerde de devletin bekasını temin eden kişi yine Şîrkûh olmuştur. O, yeğeni Selahaddin’in yetişmesinde ve tarih sahnesine çıkmasında da yadsınamayacak derecede mühim bir konuma sahiptir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Zengîler, Haçlılar, Şîrkûh, Nureddin Zengî

The Life of Asad al-Dīn Shīrkūh until the Egyptian Campaigns

Öz

The beginning of the Crusader invasions was the beginning of a troubled period for Muslims. In this process, Muslims, who conflicted with each other, were unable to prevent the Crusaders. In this direction, the Zengids fought the most significant struggle against them. Imād al-Dīn Zengī, who believed that defeating the Crusader armies, it was necessary first to ensure unity in the region, also had to fight with the surrounding Muslim emirates and states. For this purpose, he defected to Ayyûb and Shîrkûh after he was defeated during a struggle around Tikrît. Imād al-Dīn never forgot the kindness of these brothers who helped him in this difficult time and welcomed them when they took refuge with him. However, after his death, Ayyūb and Shīrkūh had to separate, and Shīrkūh remained in the service of the Zengids, while Ayyūb came under the command of the Dımashk Atabeyate. Shīrkūh began to play a more active role in the Zengid Empire from this period onwards, and his first and perhaps most important act was to ensure that Nureddin became the ruler of Aleppo in 541/1146. Shīrkūh, who remained loyal to Nūr al-Dīn from the first moment, skillfully managed the chaos that emerged during Imād al-Dīn's death, refused to join the vizier Jamaluddin, and brought Nūr al-Dīn to Aleppo and made him the ruler. Moreover, Shīrkūh played a critical role in winning many battles thanks to his exceptional military skills. Shīrkūh, who was a gifted commander but also a good administrator and diplomat, became Nûr al-Dīn’s representative in the process of the annexation of Damascus to the Zengīs between 546-549/1151-1154. In addition, he became the emir with the largest land in the state due to the large number of ichthas given to him. Shīrkūh was also the one who ensured the survival of the state during the periods of Nūr al-Dīn's illness in 552/1157 and 553/1158-1159. He also played an undeniably important role in the upbringing of his nephew, Saladin, and his emergence on the stage of history.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Zengids, Crusaders, Shîrkûh, Nūr al-Dīn Zengî

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus). Abû’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1950.
• Alptekin, Coşkun. Dımaşk Atabegliği: Tog-Teginliler. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985.
• Alptekin, Coşkun. The Reign of Zangi (521-542/1127-1146). Michigan: Londra Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017.
• Anonim Süryânî Kroniği (I. ve II. Haçlı Seferleri). çev. İlhan Aslan. İstanbul: Post Yayınevi, 2019.
• Âşûr, Fayid Hammad Muhammed. el-Cihâdü’l-İslâmî zıdde’s-Salîbiyyîn fi’l-asri’l-Eyyûbî. Kahire: Dârü’l-İ‘tisam, 1983.
• Âşûr, Saîd Abdülfettah. el-Hareketü’s-Salîbiyye: safha müşerrefe fi târîhi’l-cihâdi’l-İslâmî fi’l-usûri’l-vustâ. 2 Cilt. Kahire: Mektebü’l-Enclu’l-Mısriyye, 2010.
• Bâ Mahreme, Abdullah et-Tayyib b. Abdullah b. Ahmed. Kılâdetü’n-nahr fi vefeyâti a‘yâni’d-dehr. thk. Bû Cumʿa Mükrî - Halid Zevvârî. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l Minhac, 2008.
• Basuğuy, Bedrettin. Haçlılar Karşısında İslam’ın Sağlam Bir Kalesi Eyyubiler El-Melikü’s-Salih Dönemi (637-647/1240-1249). İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.
• Batur, D. Ahsen. Kürdoloji Yalanları. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Becker, C.H. “Eyyûbîler”. MEB İslâm Ansiklopedisi. 4/424-429. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ts.
• Beyyûmî, Ali. Kıyâmü’d-devleti’l-Eyyûbiyye fi Mısr. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Hadîs, 1952.
• Beyyûmi, Muhammed Receb. Selahaddin el-Eyyûbî: kâhirü’l-udvâni’s-Salîbî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1998.
• Bündârî, Ebû İbrahim el-Feth b. Ali b. Muhammed. Senâ’l-berki’ş-Şâmî. thk. Fethiye Nebrâvî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1979.
• Bündârî, Ebû İbrahim el-Feth b. Ali b. Muhammed. Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-usra: Tevârîhu devleti Âl-i Selcûk. Mısır: Matbaatü’l-Mevsûât, 1900.
• Cenedî, Ebû Abdullah Bahaüddin Muhammed b. Yusuf b. Yakub. es-Sülûk fî tabakâti’l-ulemâ ve’l-mülûk (Târîhü’l-Cenedî - Tabakâtü’l-Cenedî). thk. Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin el-Ekva’ el-Hivâlî. 2 Cilt. San‘a: Mektebetü’l-İrşad, 2. Basım, 1993.
• Cevdet Paşa, Ahmet. Peygamberler ve Halifeler Tarihi. ed. Mahir İz. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1985.
• Demir, Ahmet. “Necmeddîn Eyyûb ve Esedüddîn Şîrkûh Dönemi”. Eyyûbîler: Siyasi Tarih. ed. Ziya Polat. 17-92. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Demirkent, Işın. Haçlı Seferleri. İstanbul: Dünya Yayıncılık, 1997.
• Devâdâri, Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek. Kenzü’d-dürer ve câmiu’l-gurer: Şühdü’n-nahl min kısmeti feleki’z-Zühal: ed-Dürrü’l-matlûb fî ahbâri devleti Benî Eyyûb. thk. Saîd Abdülfettah Âşûr. 9 Cilt. Freiburg-Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1972.
• Dihhudâ, Mirza Ali Ekber. Lugatnâme. thk. Muhammed Muîn - Seyyid Cafer Şehîdî. 16 Cilt. Tahran: Müessesetü İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-ı Tahran, 2. Basım, 1337.
• Durant, Will. Kıssatü’l-hadâre. çev. Muhammed Bedrân. 42 Cilt. Beyrut-Tunus: Dârü’l-Cîl, 1988.
• Ebû Rîde, Cemal Ahmed. “Sîretü’l-batal Esedüddîn Şîrkûh ve devruhû fi dammi Mısr ila bilâdi-ş Şam”. Mecelletü câmiati-l isrâ li’l-ulûmi-l insâniyye 6 (1440 2019), 65-86.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman. Kitâbü’r-Ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn [en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye]. thk. İbrahim ez-Zeybek. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Ebû Zer el-Halebî, Muvaffakuddin Ahmed b. İbrahim b. Muhammed (Sıbt İbnü’l-Acemî). Künûzü’z-zeheb fî târîhi Haleb. thk. Şevki Şa‘s - Falih Bekkûr. 2 Cilt. Halep: Dârü’l-Kalemi’l-Arabî, 1996.
• Ebü’l-Fidâ’, İmâdüddin İsmail b. Ali b. Mahmud. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Hüseyniyyeti’l-Mısriyye, 1907.
• Eğilmez, Mustafa. “Musul ve Halep Atabeyi Nureddin Mahmud”. Türkler. 4/825-835. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ehrenkreutz, Andrew S. Saladin. Albany: State University of New York Press, 1972.
• Erdoğan, Şükrü. Eyyûbîlerin Zengîlerle Münasebetleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Gazzî, Kâmil b. Hüseyin b. Muhammed b. Mustafa el-Pâli el-Halebî. Nehrü’z-zeheb fî târîhi Haleb. 3 Cilt. Halep: Dârü’l-Kalem, 2. Basım, 1999.
• Gibb, Sir Hamilton Alexander Roskeen. Selahaddin Eyyûbî: Dirâsât fi’t-târîhi’l-İslâmî. thk. Yusuf İbiş. Beyrut: Beysan li’n-Neşr, 2. Basım, 1996.
• Gibb, Sir Hamilton Alexander Roskeen. “The Career of Nûr-ad-Dîn”. A History of the Crusades. ed. Marshall W. Baldwin. thk. Kenneth M. Setton. 1/513-527. Madison, Milwaukee, London: The University of Wisconsin Press, 2. Basım, 1969.
• Gürbüz, Osman. “İkti̇dara Uzanan Yolda Eyyûbî Ai̇lesi̇ni̇n Serüveni̇”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 48 (2013), 387-405.
• Hanbelî, Ahmed b. İbrahim. Şifâü’l-kulûb fi menâkıb-i Benî Eyyûb. thk. Medîhatü eş-Şerkâvî. Mektebü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1996.
• Harbi̇, Aeisha Marshoud el-. “Neşâtâtu Nureddin Mahmud Zengî el-askeriyye fî Dımaşk ve Menbic”. Journal of Islamic jerusalem Studies 18/3 (2018), 97-108.
• Hüveyrî, Mahmud Muhammed. Binâü’l-cebheti’l-İslâmiyyeti’l-müttahide. Dârü’l-Ma’arif, 1992.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasen b. Hibetullah b. Abdullah b. Hüseyin. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garame el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Fazlullah el-Ömerî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Yahya. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. thk. Hamza Ahmed Abbas. 27 Cilt. Abudabi: el-Mecmaü’s-Sekafî, 2003.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasan. Kitâbü’l-iber ve dîvânü’l-mübtede ve’l-haber fî eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men âsarahüm min zevi’s-sultani’l-ekber. thk. Halil Şehâde. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1988.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebû Bekr. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 2003.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kahire. 16 Cilt. Mısır: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşad, ts.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdullah Cemaleddin Muhammed b. Salim. Müferricü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemaleddin eş-Şeyyâl. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Emîriyye, 1957.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kasım Kemaleddin Ömer b. Ahmed. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kasım Kemaleddin Ömer b. Ahmed. Zübdetü’l-Haleb min Târîhi Haleb. Dımaşk: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1996.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim. et-Târîhü’l-bâhir fi’d-devleti’l-Atabekiyye. thk. Abdülkadir Ahmed Tuleymât. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, ts.
• İbnü’l-Ezrak, Ahmed b. Yusuf b. Ali. Meyyâfârikin ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı). çev. Ahmet Savran. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 1992.
• İbnü’l-Furât, Nâsırüddîn Muhammed b. Abdürrahim b. Ali. Târîhu İbni’l-Furât (Târîhü’d-düvel ve’l-mülûk). thk. Hasan Muhammed eş-Şemmâ. 9 Cilt. Basra: Matbaatü Haddâd, 1967.
• İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec Barhebraeus Yuhanna. Târîhu muhtasari’d-düvel. thk. Anton Sâlhânî el-Yesûî. Beyrut: Dârü’ş-Şark, 3. Basım, 1992.
• İbnü’l-Kalânisî, Ebû Ya‘lâ Hamza b. Esed b. Ali. Târîhu Dımaşk. thk. Süheyl Zekkâr. Dımaşk: Dâru Hassân, 1983.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddin Ömer b. Muzaffer b. Ömer. Târîhu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbnü’ş-Şıhne, Ebü’l-Velîd Muhibüddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Ravzü’l-menâzir fî ilmi’l-evâil ve’l-evâhir. thk. Seyyid Muhammed Mühennâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İnce, Fatma. “Nureddin Mahmud’un Haçlılar ve Bizans Devleti ile Münasebetleri”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 6/3 (30 Eylül 2019), 1551-1579.
• İsfahânî, İmâdüddin Muhammed b. Safiyyüddin Muhammed b. Hâmid el-Kâtib. el-Bustânü’l-câmi‘ li-cemi‘i tevârîhi ehli’z-zamân. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2002.
• Karaca, Sevtap Gölgesiz. Kudüs Haçlı Krallığı: Siyasi Tarihi (1099-1187). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Karakuş, Nadir. Nureddin Zengî. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2021.
• Karaoğlu, Mehmet Cevat. Büyük Selçuklu Devleti Vezirleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2011.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnaût. 6 Cilt. İstanbul: Ma‘hedü’l-Bühûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiyye (IRCICA), 2010.
• Keleş, Nevzat. “İnsanların En Kibarlarından: Selçukluların Bağdad Şahnesi Bihrûz el-Hâdim”. Tarih İncelemeleri Dergisi 30/2 (23 Ocak 2016), 451-477.
• Keleş, Nevzat. Şeddâdîler Devleti Tarihi (951-1199). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kök, Bahaeddin. Nûruddin Mahmûd Bin Zengî ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi II (İkinci İmparatorluk Devri). 3 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 5. Basım, 2017.
• Kuşçu, Ayşe Dudu. “Eyyûbîler”. İslam Tarihi ve Medeniyeti: Abbasiler Döneminde Kurulan Devletler (IX-XIII. yy). İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Kütük, Ahmet. “Nureddin Mahmud Zengî’nin Kuzey Sınırındaki Hristiyan Devletlerle İlişkileri (1146-1174)”. Journal of Islamicjerusalem Studies 18/3 (2018), 51-68.
• Lane-Poole, Stanley. Selahaddin Kudretli Sultan ve İslamın Bütünleştiricisi. çev. Nice Damar. İstanbul: Avesta Basın Yayın, 2012.
• Maalouf, Amin. Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Telos Yayınları, 2. Basım, 1998.
• Makdisî, Muhammed b. Ebû Bekr İbn Ebü’l-Vefâ. Îkâzü’l-gâfil bi sîreti’l-meliki’l-âdil Nureddin eş-şehîd. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. Beyrut-Sayda: Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Makdîş, Mahmud. Nüzhetü’l-enzâr fî acâibi’t-tevârîh ve’l-ahbâr. thk. Muhammed Mahfuz - Ali ez-Züvârî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Makrîzî, Takıyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkadir b. Muhammed. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk. thk. Abdülkadir Atâ. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Makrîzî, Takıyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkadir b. Muhammed. İttiâzü’l-hunefâ bi-ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ. thk. Cemaleddin eş-Şeyyâl - Muhammed Hilmi Muhammed Ahmed. 3 Cilt. el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Mantran, Robert. “Humus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/370-373. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Marin, François Louis Claude. Mısır ve Suriye Sultanı Selahaddin’in Tarihi. çev. Heval Bucak. İstanbul: Avesta Basın Yayın, 2020.
• Merçil, Erdoğan. “Şahne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Murray, Alan V. (ed.). the Crusades An Encyclopedia. Oxford: ABC-CLIO, 2006.
• Nüveyrî, Şehabeddin Ahmed b. Abdülvehhab b. Muhammed. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1949.
• Oflaz, Abdülhalim. “Eyyûbî Ailesinin İlk Dönem Tarihleri”. Iğdır Üniversitesi 7 (2016), 37-60.
• Oğuzoğlu, Yusuf. “Dizdar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/480-481. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Müsterşid-Billâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/145-147. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Polat, Ziya. “Nureddin Zengî Döneminde Şîrkûh’un Faaliyetleri”. Eyyûbîler’de Siyasî ve Ekonomik İlişkiler. 139-155. İstanbul: Hiperyayın, 2020.
• Rosebault, Charles J. Selahattin Eyyubi İslam’ın Kılıcı. çev. Özgür Özol. İstanbul: Nokta Kitap, 2012.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi: Kudüs Krallığı ve Frank Doğu: 1100-1187. çev. Fikret Işıltan. 3 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 4. Basım, 2019.
• Safedî, Halil b. İzzeddin Aybeg b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 2000.
• Sallâbî, Ali Muhammed. el-Kâid el-mücahid Nureddin Mahmud Zengî şahsiyyetuhû ve asruhû. Kahire: Müessesetü İkra, 2007.
• Sallâbî, Ali Muhammed. es-Sultan eş-şehid İmâdüddin Zengî şahsiyyetuhû ve asruhû. Kahire: Müessesetü İkra, 2007.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Selahaddin el-Eyyûbî ve cühûduhû fi tahrîri Beyti’l-Makdis. Beyrut: Dârü’l-Maarif, 2008.
• Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. İbrahim ez-Zeybek. 23 Cilt. Dımaşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2013.
• Stevenson, W. B. The Crusaders in the East. Cambridge: Cambridge University Press, 1907.
• Süryânî Mihail. Süryânî Patrik Mihail’in Vakainâmesi: 2. kısım: 1042-1195. çev. Hrant D. Andreasyan. TTK Kütüphanesi, 1944.
• Şakir, Mustafa. Selahaddin el-fârisü’l-mücahid ve’l-melikü’z-zâhidü’l-müfterâ aleyh. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2. Basım, 2003.
• Şenbaş, Yavuz. “Nureddin Zengî’nin Gözde Emiri: Esedüddîn Şîrkûh”. Selahaddin Eyyûbî ve Dönemi. ed. Abdülhalim Oflaz. 159-180. İstanbul: Hiperyayın, 2019.
• Şeref Han, Şerefeddin b. Şemseddin Bitlisî. Şerefnâme. thk. Vladimir Zernov Velyaminov. Tahran: Esâtîr, 1957.
• Şeşen, Ramazan. “Eyyûbîler”. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Şeşen, Ramazan. “İmâdüddin el-İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/174-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Şeşen, Ramazan. Kudüs Fatihi Selahaddin Eyyûbî. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 5. Basım, 2021.
• Şeşen, Ramazan. Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Şeşen, Ramazan. Selahaddin Eyyûbî ve Dönemi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhü’l-Zengiyyîn fî’l-Mevsıl ve bilâdi’ş-Şam. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1999.
• Togan, Ahmet Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş: En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar. 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 3. Basım, 1981.
• Turan, Abdulkadir. Nureddi̇n Mahmud Zengî ve Devri̇. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Turan, Abdulkadir. “Nureddin Mahmud Zengî’nin Başarılarında Türkmenlerin Katkısı”. Tarih İncelemeleri Dergisi 33/1 (2018), 205-234.
• Tyrensis, Willermus. Haçlılar Türkler Karşısında: Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği III (1143-1184). çev. Ergin Ayan. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Uleymî, Ebü’l-Yümn Abdurrahman b. Muhammed b. Abdurrahman. el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’l-Kudüs ve’l-Halil. thk. Adnan Yunus Abdülmecid Nebâte. 2 Cilt. Amman: Mektebetü Dendis, 1999.
• Vardan, Müverrih. Türk Fütuhatı Tarihi: (889-1269). İstanbul: Milli Mecmua Basımevi, 1937.
• Yakıt, İsmail. “Selahattin Eyyubî’nin Nesebi”. BELLETEN 83/297 (2019), 469-484.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fî haberi men gaber. thk. Ebû Hacer Muhammed Zaglul. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1993.