KAZAN TÜRKLERİ’NDE ÖRGÜTÇÜ BİR AYDIN: AYAZ İSHAKİ ve TANĞCILAR

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 2, 112 - 126, 31.12.2022

Aykut Kartal

https://doi.org/10.18221/bujss.1163412

Öz

Kazan Türkleri, Rus işgalinin öncesinden beri İdil-Ural bölgesinde yaşamaktadırlar. İdil-Ural bölgesi, Rusya’da bulunan altı cumhuriyetin yer aldığı bölgeyi belirtmek için kullanılır. Bu cumhuriyetler Çuvaşitan, Mari El, Mordovya, Tataristan, Udmurtya ve Başkurdistandır. Kazan şehri bugün Rusya’ya bağlı Tataristan Cumhuriyeti sınırlarında yer almaktadır. Kazan Hanlığı’nın Ruslar tarafından ele geçirilmesinin ardından Kazan Türkleri birçok zorluklarla karşılaşmışlardır. Kazan Türkleri, zamanla geri kaldıklarının farkına varılması sonucunda yaşam biçimlerini değiştirmek adına ayrışmalara gitmişlerdir. Bu ayrışma ilk olarak eğitim alanında başlasa da ilerleyen zamanlarda kültürel ve politik bir forma bürünmüştür. Kazan Türkleri, Rusya’daki diğer Türkler ile temas kurarak Rusya Türklerinin (Müslümanların) sorunlarını tartışmak ve çözüm bulmak adına organizasyonlar düzenlemişlerdir. Çarlık Rusya’sında 1905 yılında meydana gelen devrim sayesinde oluşan nispi özgürlük ortamında birçok değişiklik ortaya çıkmıştır. Bu değişimler sonucunda hem Kazan Türkleri hem Rusya’daki diğer Türkler kendilerini var edebilmek adına faaliyetler yürütmüşlerdir. Bu çalışmada Kazan Türklerinin Rusya’daki yaşantısından bahsedilmekle birlikte 1905 devrimin ardından faaliyet yürütmüş olan Tanğcılar’a ve hareketin önemli isimlerinden Ayaz İshaki’ye değinilmiştir. Çalışmada literatür tarama yönteminden istifade olunmuştur. Amaç, Türk dünyasının çok önemli düşün ve aksiyon insanlarından biri olan Ayaz İshaki ve onun ilk dönem siyasi görüş ve faaliyetlerine ilişkin ayrıntılı bir metni, Çarlık Rusya’sında dönemi hazırlayan art plan eşliğinde derleyip ilgililerin istifadesine topluca sunabilmektir.
Anahtar Kelimeler: Ayaz İshaki, Kazan, Tanğ, Çarlık Rusyası, 1905 Devrimi

Anahtar Kelimeler

Ayaz İshaki, Kazan, Tanğ, Çarlık Rusyası, 1905 Devrimi

An Organizer Intellectual Among The Kazan Turks: Ayaz İshaki And Tanğers

Öz

Kazan Turks have been living in the region of Idil-Ural since before the Russian occupation. The region of Idil-Ural is used to define the region where six republics are located in Russia, s. Chuvashia, Mari El, Mordovia, Tatarstan, Udmurtia and Bashkortostan. The city of Kazan is located within the borders of the Republic of Tatarstan, which is part of Russia today. After the capture of the Khanate of Kazan by the Russians, Kazan Turks have faced many difficulties. As a result of the realization that they fell behind in time, the people of Kazan went to some differences of opinion to change their lives. Although this disagreement first started in the field of education, it later took a cultural and political form. Contacting other Turks in Russia, the Kazan Turks arranged organizations in order to discuss the problems of Turks (Muslims) and find a solution to these problems. In the environment of relative freedom thanks to the revolution that occurred in 1905 in Tsarist Russia, many changes happened. As a result of these changes, both Kazan Turks and other Turks in Russia carried out activities to make themselves exist. In this study, the lives of Kazan Turks in Russia, as well as the Tanğers, who carried out activities after the 1905 revolution, and Ayaz İshaki, one of the leading figures of this movement, will be mentioned. In this study, the method of literature review is benefitted. The goal is to make available a detailed text about Ayaz İshaki, one of the prominent thinkers and activists of the Turkish world, and about his early political ideas and activities, to those concerned, along with the background that prepared the era in Tsarist Russia.

Anahtar Kelimeler

Ayaz İshaki, Kazan, Tanğ, Tsarist Russia, Revolution of 1905

Kaynakça

• Akış, A. (1979). Anılar (1885 – 1919, anlatan, s. Ayaz İshaki). Muhammed Ayaz İshaki hayatı ve faaliyeti (100. doğum yılı dolayısıyla), haz. Tahir Çağatay ve Ali Akış, İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 295-305.
• Çağatay, S. (1979). Muhammed Ayaz İshaki. Muhammed Ayaz İshaki hayatı ve faaliyeti (100. doğum yılı dolayısıyla), haz. Tahir Çağatay ve Ali Akış, İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 255-294.
• Çalışkan, Ü. (2016). Kadet Partisi’nde (Anayasal Demokrat Partisi) iki farklı millet ve milliyetçilik anlayışı, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, c. 26/2, 133-153.
• Devlet, N. (2013). Rusya imparatorluğunda değişimler, Rusya Tarihi, ed. Nadir Devlet ve Nesrin Sarıahmetoğlu, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 132-162.
• Devletşin, T. (1979). Türklerin birliği ve hürriyeti uğrunda yorulmak bilmeyen savaşçı. Muhammed Ayaz İshaki hayatı ve faaliyeti (100. doğum yılı dolayısıyla), haz. Tahir Çağatay ve Ali Akış, İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 23-34.
• Hablemitoğlu, N. (1997). Çarlık Rusya’sında Türk kongreleri (1905 - 1917). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Hosking, G. (2015). Rusya ve Ruslar. çev. Kezban Acar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• İshaki, A. (1979). Gazetecilik işinde 25 yıl. Muhammed Ayaz İshaki hayatı ve faaliyeti (100. doğum yılı dolayısıyla), haz. Tahir Çağatay ve Ali Akış, İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 226-252.
• Kamalieva, A. (2009). Romantik milliyetçi Ayaz İshaki. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kanlıdere, A. (2019). Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshaki. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kırımlı, H. (1996). Kırım Tatarlarında milli kimlik ve milli hareketler 1905-1916. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kurat, N. A. (1966). Kazan Türklerinin medeni uyanış devri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXIV, 3-4, 94-195.
• Kurat, N. A. (1987). Rusya tarihi başlangıçtan 1917’ye kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Rami, S. (1979). Medrese hayatı. Muhammed Ayaz İshaki hayatı ve faaliyeti (100. doğum yılı dolayısıyla), haz. Tahir Çağatay ve Ali Akış, İstanbul: Ayyıldız Matbaası, 195-202.
• Rorlich, A, A. (1984). Komünist idaresinde Volga-Ural müslümanları. çev. Ahmet Edip Uysal, Ankara. ODTÜ Asya-Afrika Araş. Grubu Yayını.
• Sarıahmetoğlu, N. (2013). Moskova knezliğinin yükselişi, Rusya tarihi, ed. Nadir Devlet ve Nesrin Sarıahmetoğlu, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 65-97.
• Şimşir, S. (2009). Dünden yarına Türkistan’da Türkler. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Taymas, A, B. (1986). Kazan Türkleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Türkoğlu, İ. (2002). Kazan hanlığı. TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 25, 136-138.
• Türkyılmaz, S. (2014). Usul-i cedid Türkçe öğretim kitapları ve İsmail Gaspıralı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 11/4, 47-78.
• Uydu-Yücel, M. (2015). Rusya tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları.
• Zenkovsky, S. (1971). Rusya'da pan-türkizm ve müslümanlık. çev. İzzet Kantemir. İstanbul: Üçdal Neşriyat.