“Ṭayr-Bulut İlişkisi ve Fil Sûresinin Anlamı” Başlıklı Makale Üzerine Arap Dili, Şiiri ve Rivâyetler Bağlamında Bir Eleştiri

Yıl 2023, , 29 - 75, 28.12.2023

Tunahan Erdoğan , Elmas Ruşen Barut

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1383062

Öz

Bu çalışma, “Ṭayr-Bulut İlişkisi ve Fil Sûresinin Anlamı” başlıklı makalede Fîl sûresinde geçen “Ṭayr” kelimesinin “kum-taş-toprak fırtınası” ya da bunun neticesinde oluşan “bulut” anlamına geldiğine yönelik Mehmet Apaydın tarafından dile getirilen iddiaların Arap dili, şiiri ve rivâyetler açısından tenkidini konu edinmektedir. Yazarın iddiasına göre söz konusu sûrede yer alan Ṭayr kelimesi kuşların taş atmasını değil, bir tabiat olayı neticesinde oluşan fırtınanın Ebrehe’nin ordusu üzerine kum-taş-toprak serpiştirmesini tasvir etmektedir. Dolayısıyla yazara göre âyet olağanüstü özellik taşıyan bir hadiseyi değil, bir tabiat olayını haber vermektedir. Makalede “Ṭayr” kelimesinin zannedildiği gibi kuşlar değil, kum fırtınasının oluşturduğu bulut kümesi manasına geldiğini ispat etmek için âyetler ve bazı rivâyetlerin yanı sıra erken döneme tarihlendirilen şiirlerde “bulut” manasında kullanımı delil olarak ileri sürülmüştür. Araştırma sonucunda makalede şâhid olarak öne sürülen şiirlerin ve rivâyetlerin yazarın iddiasını ispat bakımından şâhid niteliği taşımadığı tespit edilmiştir. Delil olarak kullanılan şiirlerin yazarın kastettiği manaya delaleti Arap dili kuralları açısından çok sayıda sorun taşımaktadır. Bu sorunlar, ilgili makalede delil olarak kullanılan şiirlerde fâil, mef‘ûlün bih, hâl, mef‘ûlün lieclih gibi cümle ögelerinin yanlış tespit/takdir edilmesi; kelimelerin bâblarının ve binâlarının dikkate alınmaması; Ṭayr kelimesinin kuşlar manasında kullanıldığını gösteren sıfatların görmezden gelinmesi; cümle olarak gelen mef’ûlün bihin hatalı çevirisi; bazı zamirlerin merciinin dikkate alınmaması; ma‘rife ve nekra olarak kullanılan kelimelere taşımadıkları anlamlar yüklenmesi gibi başlıklar altında sıralanabilir. Makalede çok sayıda belâgat kuralının da ihmal edildiği tespit edilmiştir. Şiirlerin ve rivâyetlerin anlamı belirlenirken beyân ilminin en önemli konularından biri olan teşbîhlerin yanlış tespitinden, çeviriye yansıtılmamasından ve dikkate alınmamasından kaynaklanan hatalar, cümlenin ögelerinin dizilimindeki problemlerin yol açtığı lafzî ta‘kîdin çözümlenememesi neticesinde şiire yapılan müdahaleler ve yanlış yorumlamalar bunlara örnek olarak gösterilebilir. Bazı kelimelerin anlamlarının doğru tespit edilememesinden dolayı lügat ilmini ilgilendiren yanlışlar da dikkat çekmektedir. Makalede azımsanamayacak sayıda çeviri hatası ve bazı i‘râb hataları bulunmaktadır. Hatalı çevirilerin bazıları makalenin iddiası olan Ṭayr kelimesinin anlamının doğru bir şekilde tespitine doğrudan etki etmemesine rağmen bilimsel bir makalede aranan titizliğe gölge düşürmektedir. Bazı örneklerde metinde karşılığı bulunmayan anlamın çeviriye dâhil edildiği görülmektedir. Arap şiirinde yoğun biçimde kullanılan karşıt delil niteliğindeki bazı teşbîhler, mecâzî anlatımlar ve üslup biçimleri de makalede ele alınmamıştır. Fîl Vakası’ndan bahsedilen çeşitli rivâyetlerde makalenin iddiasını nakzedecek çok sayıda ifadeye de temas edilmemiş, konuyla ilgili deliller arasında seçmeci bir tavır sergilenmiştir. İşaret edilen hususlar, şiirler ve rivâyetlerin tamamında geçen Ṭayr kelimesinin bulut ya da fırtına manasına delaletini imkânsız hale getirmektedir. Yazarın bu delaletlerin neredeyse tamamını ihtimal içeren ifadelerle açıklamasına rağmen sonuç kısmında tezini muhtemel bir anlam ya da te’vîl yerine kesinlik içeren bir tespit olarak sunması çelişki içermektedir. Yazar Fîl Vakası’ndan bahseden rivâyetlerde yer alan bazı ifadelerin müdrec olabileceğini dile getirmesine rağmen bu iddiasını ispat edecek delil ortaya koymamıştır. Câhiliyye şâirlerinin şiirlerinde ve rivâyetlerde geçen Ṭayr kelimesinin kum fırtınası ya da bulut manasında değil, kuşlar manasında kullanıldığının ortaya konulması aynı zamanda Fîl sûresindeki Ṭayr kelimesinin de kuşlar manasında kullanıldığını ve ilk dönemden itibaren olaya şahitlik edenler ve aktaranlar tarafından kuşlar manasında anlaşıldığını gösterecektir. Diğer taraftan yazarın Fîl sûresindeki Ṭayr kelimesinin bulut ya da fırtına manasına geldiği iddiasının bugüne kadar tefsir, hadis, tarih, siyer ve dil âlimleri tarafından dile getirilmeyen bir iddia olduğu da gözden kaçırılmamalıdır. Apaydın’ın çalışması üzerine daha önce bir eleştiri kaleme alınmış olmasına rağmen bu makalenin yazılma gerekçesi Arap dili, şiiri ve rivâyetler bağlamında daha önce temas edilmeyen çok sayıda yeni delil ve örnek tespit edilmesinden dolayıdır. Ayrıca bu çalışma konuya dair tercih, yorum, analiz, eleştiri, istidlal ve kaynak bakımından çok sayıda özgün yön ihtiva etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Arap Dili ve Belâgatı, Hadis, Fîl Sûresi, Ṭayr, Kuş, Bulut, Ebâbîl

A Criticism of the Article Titled “Ṭayr-Cloud Relationship and the Meaning of Surah Elephant” in the Context of Arabic Language, Poetry and Narrations

Öz

This study deals with the criticism of a claim put forward in the article titled “Ṭayr-Cloud Relationship and the Meaning of Surah Elephant” written by Mehmet Apaydın in terms of the Arabic language, poetry, and narrations. According to Apaydın, the word “Ṭayr” in Surah Fīl means “sand, stone, and soil storm” or “cloud” formed as a result of it. According to the author’s claim, the word Ṭayr in the aforementioned surah does not describe the birds throwing stones, but rather the storm, which resulted from a natural event, spreading sand, stone, and soil on Abraha’s army. Therefore, according to the author, the verse informs a natural event, not an extraordinary event. In the article, the author put forward the use of the word “Ṭayr” in the sense of “cloud” in poems dated to the early period, as well as in verses and some narrations, as evidence to prove his claim. As a result of this research, it has been determined that the poems and narrations put forward in the article are not qualified to prove the author’s claim. Poems used as evidence have many problems in terms of Arabic language rules, indicating the meaning meant by the author. These problems can be summarized under the following items: In the poems used as evidence in the related article, sentence elements such as subjects, objects, status, and causal objects were incorrectly identified. The kinds and structure of the words are not taken into account. Adjectives showing that the word Ṭayr is used in the sense of birds are ignored. Object, which is used as a sentence, has been mistranslated. References some pronouns are not taken into account. The words used as definite nouns and indefinite nouns are used outside of their meanings. In the article, it was determined that many rhetoric rules were also neglected. While determining the meaning of the poems and narrations, there are errors caused by the incorrect determination of analogies, which is one of the most important subjects of the science of statement, not being reflected in the translation and not being taken into account. There are interventions to the poem due to the inability to resolve the verbal complexity caused by the problems in the sequence of the sentence elements, and misinterpretations. Since the meanings of some words cannot be determined correctly, mistakes related to lexicology are also noteworthy. There is a substantial number of translation and declension errors in the article. Although some of the wrong translations do not directly affect the correct determination of the meaning of the word Ṭayr, which is the article’s claim, these do not comply with the rigor required in a scientific article. In some examples, it is seen that the meanings that have no equivalent in the text are included in the translation. Some analogies, metaphorical expressions, and stylistic forms, which are used as counter-evidence in Arabic poetry, are also not discussed in the article. In various narrations about the Elephant event, many statements that would refute the article’s claim were not touched on, and an eclectic approach was displayed among the relevant evidence. The points mentioned make it impossible for the word Ṭayr, which is mentioned in all of the poems and narrations, to signify cloud or storm. Although the author explains almost all of these indications with probabilistic expressions, it is contradictory that he presents his thesis as a definite determination instead of a possible meaning or interpretation in the conclusion part. Although the author stated that some expressions in the narrations about the Elephant event may have been added later, he did not present any evidence to prove this claim. Revealing that the word Ṭayr, which is mentioned in the poems and narrations of the ignorant poets, is used not in the sense of sand, stone, and soil storm or cloud, but in the meaning of birds, will also show that the word Ṭayr in Surah Fīl is also used in the meaning of birds. In addition, this will prove that the word Ṭayr was understood as birds by those who witnessed and reported the event from the first period. On the other hand, it should not be overlooked that the author’s claim that the word Ṭayr in Surah Fīl means cloud or storm is a claim that has not been voiced by scholars of tafsīr, hadīth, history, sīrah, and language. Although criticism has been written on Apaydın’s work before, the reason for writing this article is due to the detection of many new evidence and examples that have not been touched upon before in the context of Arabic language, poetry, and narrations. In addition, this study contains many original aspects in terms of preference, interpretation, analysis, criticism, inference, and source on the subject.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Arabic Language and Rhetoric, Hadīth, Surah Al-Fīl, Ṭayr, Bird, Cloud, Abābīl

Kaynakça

• ‘Abdürrezzâḳ Ṣan‘ânî, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘. et-Tefsîr. thk. Maḥmûd Muḥammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1419/1988.
• Aḥmed Muḫtâr Ömer. Mu‘cemü’l-luġati’l-‘Arabiyye el-muâṣıra. 4 Cilt. Ḳahire: Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1429/2008.
• Akdemir, Hikmet. “‘Ṭayr-Bulut İlişkisi ve Fil Sûresinin Anlamı’ Adlı Makaleye Dair Bazı Tespit ve Eleştiriler”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/2 (Aralık 2022), 844-884. https://doi.org/10.14395/hid.1139314
• Apaydın, Mehmet. Hadislerin Tespitinde Bütünsel Yaklaşım. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Apaydın, Mehmet. “Ṭayr-Bulut İlişkisi ve Fil Sûresinin Anlamı”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/2 (Aralık 2021), 475-516. https://doi.org/10.14395/hid.981812
• A‘şâ, Ebû Basîr Meymûn b. Ḳays b. Cendel. Dîvânü’l-A‘şâ el-Kebîr. şrh. Muḥammed Hüseyin. İskenderiye: Mektebetü’l-Âdâb bi’l-Cemâmîz, 1950.
• Bâbestî, ‘Azîze Fevvâl. el-Mu‘cemü’l-mufaṣṣal fi’n-naḥvi’l-‘Arabî. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1413/1993.
• Beyhaḳî, Ebû Bekir. Delâilü’n-nübüvve. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1405/1984.
• Buḫârî, Ebû ‘Abdullâh Muḥammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muḥammed Fuâd ‘Abdülbâḳî. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1419/1998.
• Câḥiẓ, Ebû ‘Osmân ‘Amr b. Baḥr b. Maḥbûb. Kitâbü’l-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1424/2004.
• Cerîr b. ‘Aṭıyye b. Ḫaṭafâ Temîmî. Dîvânü Cerîr bi şerhi Muḥammed b. Ḥabîb. thk. Nu‘mân Muḥammed Emîn Ṭâhâ. 3 Cilt. Ḳahire: Dâru’l-Maârif, 3. Basım, ts..
• Cevherî, İsmâîl b. Ḥammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Aḥmed ‘Abdülġafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ilmi li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Dâvûd Sicistânî, Süleymân b. Eş‘as b. İshâḳ. es-Sünen. thk. Şuayb Arnaût-Muhammed Kâmil Karabelli. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebu’l-Beḳâ’ Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş-Muḥammed Mıṣrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts..
• Ebû Ṭâlib ‘Abdümenâf b. ‘Abdilmuṭṭalib. Dîvânü Ebî Ṭâlib. thk. Muḥammed Tüncî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1414/1994.
• Enîs, İbrâhîm vd.. el-Mu‘cemü’l-vasîṭ. 2 Cilt. Ḳahire: Mektebetü’ş-Şürûḳı’d-Düveliyye, 4. Basım, 1425/2004.
• Ezherî, Muḥammed b. Aḥmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muḥammed İvaz Mu‘rib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 2001.
• Ezraḳî, Ebu’l-Velîd Muḥammed. Aḫbâru Mekke. thk. Rüşdî Ṣâliḥ Melḥas. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelüs li’n-Neşr, ts..
• Fettenî, Cemâlüddin Muḥammed Ṭâhir b. ‘Alî. Mecmaʻu’l-biḥâri’l-envâr fȋ ġarâibi’t-tenzȋl ve leṭâifi’l-aḫbâr. Ḥaydarâbâd: Maṭbaʻatü Meclisi Dâireti’l-Maârifi’l-‘Osmâniyye, 1387/1967.
• Fîrûzâbâdî, Ebu’t-Ṭâhir Mecdüddîn Muḥammed b. Ya‘ḳûb. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. nşr. Muḥammed Nuaym ‘Arḳasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Ġalâyînî, Muṣṭafâ b. Muḥammed Selîm. Câmi‘u’d-dürûsi’l-ʿArabiyye. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Aṣrıyye, 28. Basım, 1414/1993.
• Ḥâkim Nîsâbûrî, Ebû ‘Abdullâh Muḥammed b. ‘Abdullâh b. Muḥammed. el-Müstedrek ‘ale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. 8 Cilt. b.y.: Dâru’t-Te’sîl, 1. Basım, 1435/2014.
• Ḫalîl b. Aḥmed Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî Maḫzûmî– İbrâhîm Sâmerrâî. 8 Cilt. b.y.: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts..
• Ḥamîdüddîn Ferâhî, ‘Abdülḥamîd b. ‘Abdülkerîm. Tefsîru niẓâmi’l-Ḳur’ân ve te’vîlu’l-Furḳân bi’l-Furḳân. Azamgarh: Dâiratu’l-Hamîdiye, 2008.
• Ḫaṭṭâbî, Ebû Süleymân Ḥamd b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Ḫattâb. Ġarîbü’l-ḥadîs. thk. ‘Abdülkerîm İbrâhîm ‘Azbâvî. 3 Cilt. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikr, 1402/1982.
• Ḥassân b. Sâbit b. Münẕir Ḫazrecî. Dîvânü Ḥassân b. Sâbit. şrh. ‘Abd E. ‘Alî Mühennâ. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, ts..
• Ḫâzin, ‘Alî b. Muḥammed. Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. thk. Muḥammed ‘Alî Şâhîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• İbn ‘Âdil, Ebû Ḥafṣ Sirâcüddîn Nu‘mânî. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-kitâb. thk. ‘Âdil Aḥmed ‘Abdülmevcûd – ‘Alî Muḥammed Muavvaz. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• İbn ‘Aḳîl, Ebû Muḥammed Bahâüddîn. Şerḥu İbn ‘Aḳîl. 2 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, ts. İbn Düreyd, Ebû Bekr Muḥammed. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzî Münîr Ba‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘Ilmi li’l-Melâyîn, 1. Basım, 1987.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr ‘Abdullâh b. Muḥammed. el-‘Uḳûbât. thk. Muḥammed Ḫayr Ramażân Yûsuf. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 1. Basım, 1416/1996.
• İbn Ebî Ḥaṣîne. Dîvânü İbn Ebî Ḥaṣîne. thk. Muḥammed Es‘ad Ṭalas. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 2. Basım, 1419/1999.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ‘Abdurraḥmân. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘aẓîm li İbn Ebî Ḥâtim. thk. Es‘ad Muḥammed Ṭayyib. 13 Cilt. b.y.: Mektebetü Nizâr Muṣṭafâ el-Bâzî, 3. Basım, 1419/1988.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr ‘Abdullâh ‘Absî Kûfî. el-Muṣannef. thk. Kemâl Yûsuf Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1409/1988.
• İbn Fâris, Ebu’l-Ḥuseyn Aḥmed Ḳazvînî. Mu‘cemü meḳâyîsi’l-luġa. thk. ‘Abdüsselâm Muḥammed Ḥârûn. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Ḥabîb, Ebû Ca‘fer Muḥammed Hâşimî. el-Münemmaḳ fî aḫbâri Ḳureyş. nşr. Hurşîd Aḥmed Fârıḳ. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1405/1985.
• İbn Ḥacer, Ebu’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ‘Alî b. Muḥammed Asḳalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muḥibbüddîn Ḫaṭîb vd..13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379/1959.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ahmed b. Hâleveyh. er-Rîḥ, thk. Hüseyn Muhammed Muhammed Şeref. Medine: y.y., 1404/1984.
• İbn Hişâm, Ebû Muḥammed Cemâlüddîn ‘Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Muṣṭafâ Seḳḳâ vd.. 2 Cilt. Ḳahire: Şirketü Mektebetü ve Maṭbaatü Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 2. Basım, 1375/1955.
• İbn Hişâm Naḥvî, Ebû Muḥammed Cemâlüddîn ‘Abdullâh b. Yûsuf b. Aḥmed b. ‘Abdullâh Enṣârî. Muġni’l-lebîb. thk. Mâzin Mübârek- Muḥammed ‘Alî Ḥamdullâh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbn İsḥâḳ, Ebû ‘Abdullâh Muḥammed Ḳureşî. Sîretü İbn İsḥâḳ (es-Siyer ve’l-Meġâzî). thk. Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1398/1978.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ‘Abdullâh b. Müslim Dîneverî. el-Me‘âni’l-kebîr. thk. ‘Abdurraḥmân b. Yaḥyâ Yemânî. 3 Cilt. Ḥaydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-‘Osmâniyye, 1. Basım, 1368/1949.
• İbn Manẓûr, Ebu’l-Fażl Cemâlüddîn. Lisânü’l-‘Arab. thk. ‘Abdullâh ‘Alî Kebîr vd.. 6 Cilt. Ḳahire: Dâru’l-Maârif, ts..
• İbn Meymûn, Muḥammed b. Mübârek b. Muḥammed Baġdâdî. Müntehe’ṭ-ṭaleb min eş‘âri’l-‘Arab. thk. Muḥammed Nebîl Ṭarîfî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1. Basım, 1999.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed. el-Müẕekker ve’l-mü’ennes. thk. Muḥammed ‘Abdülḫâliḳ Uzayme. 2 Cilt. Mısır: İḥyâü’t-Türâs, 1401/1981.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs ve’l-eser. thk. Ṭâhir Aḥmed Zâvî – Maḥmûd Muḥammed Ṭanâhî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Ilmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Ḥâcib, Ebû ‘Amr Cemâlüddîn ‘Osmân b. Ömer. el-Ḳâfiye. thk. Ṣâliḥ ‘Abdülaẓîm Şâir. Ḳahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1. Basım, 1430/2010.
• İbnü’l-Ḳattâ‘ Ṣıḳıllî, Ebu’l-Ḳâsım ‘Alî b. Ca‘fer. Kitâbü’l-Ef‘âl. 3 Cilt. b.y.: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1. Basım, 1403/1983.
• İbnü’l-Ḳûṭıyye, Ebû Bekr Muḥammed b. Ömer. Kitâbü’l-Ef‘âl. thk. ‘Alî Fûde. Ḳahire: Mektebetü’l- Ḫancî, 2. Basım, 1413/1993.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muḥammed b. Serî b. Sehl Baġdâdî. el-Uṣûl. thk. ‘Abdülḥuseyn Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts..
• İbn Sîde, Ebu’l-Ḥasen ‘Alî b. İsmâîl Darîr. el-Muḫaṣṣaṣ. thk. Ḫalîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1417/1996.
• İbn Sîde, Ebu’l-Ḥasen ‘Alî b. İsmâîl Darîr. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭu’l-a‘ẓam. thk. ‘Abdülḥamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1421/2000.
• İbn Vehb, Ebû Muḥammed ‘Abdullâh. Tefsîru’l-Ḳur’ân mine’l-Câmi‘ li’bni Vehb. thk. Miklos Muranyi. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1423/2003.
• İṣfahânî, Ebû Nuaym. Delâilü’n-nübüvve. thk. Muḥammed Ravvâs Kal‘acî – ‘Abdülberr ‘Abbâs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1406/1986.
• İṣfahânî, Ebu’l-Ferec ‘Alî b. Ḥuseyn. el-Eġânî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1415/1994.
• Ḳâżî ‘Iyâż, Ebu’l-Fażl b. Mûsâ b. ‘Iyâż Yaḥṣûbî. Meşâriḳu’l-envâr ‘alâ ṣıḥâḥı’l-âsâr. 2 Cilt. Tunus: el-Mektebetü’l-‘Atîḳa, 1333/1912.
• Ḳazvînî, Ebu’l-Meâlî Celâlüddîn Ḫaṭîb. el-Îżâḥ fî ‘ulûmi’l-belâġa. Beyrut: Dâru İḥyâi’l-Ulûm, 4. Basım, 1418/1998.
• Ḳurṭubî, Muḥammed b. Aḥmed. el-Câmi‘ li aḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Hişâm Semîr Buḫârî. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1423/2003.
• Maḳrîzî, Ebu’l-‘Abbâs Aḥmed b. ‘Alî. İmtâʿu’l-esmâʿ. thk. Muḥammed ʿAbdülḥamîd Nümeysî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1420/1999.
• Mâverdî, Ebu’l-Ḥasen ‘Alî b. Muḥammed b. Ḥabîb Baṣrî. Tefsîru’l-Mâverdî. thk. Seyyîd b. ‘Abdülmaḳṣûd b. ‘Abdürraḥîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, ts..
• Me‘ânî. Erişim 6 Mayıs 2023. https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/%D8%B9%D9%86%D8%AF%D9%85/ Mes‘ûdî, ‘Alî b. Ḥuseyn. Mürûcü’ẕ-ẕeheb. thk. Es‘ad Dâġır. 4 Cilt. Kum: Dâru’l-Hicret, 1409/1988.
• Mu‘allimî, ‘Abdurraḥmân b. Yaḥyâ Yemânî. Risâle fi’t-ta‘ḳîb ‘alâ tefsîri ṣûreti’l-Fîl. thk. Muḥammed Ecmel Iṣlâhî. Mekke: Dâru ‘Âlemi’l-Fevâid, ts..
• Muḥammed Esed Meali. 7 Mayıs 2023. https://www.kuranayetleri.net/hud-suresi/muhammed-esed-meali
• Muḳâtil b. Süleymân, Ebu’l-Ḥasen Ezdî Belḫî. Tefsîru Muḳâtil b. Süleymân. thk. ‘Abdullâh Maḥmûd Şeḥḥâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâs, 1. Basım, 1423/2003.
• Müberred, Ebu’l-‘Abbâs Muḥammed b. Yezîd. Şerḥu’l-Müberred ‘alâ Lâmiyeti’l-‘Arab. thk. Cemîl ‘Abdullâh ‘Avîża. b.y.: y.y., 1430/2009.
• Mühelhil b. Rebîa Ebû Leylâ Taġlibî. Dîvânü Mühelhil b. Rebîa. nşr. Ṭalâl Ḥarb. b.y.: ed-Dâru’l-‘Âlemiyye, ts..
• Nâbiġa Ẕübyânî, Ebû Ümâme Ziyâd b. Muâviye. Dîvânü en-Nâbiġa eẕ-Ẕübyânî. thk. Muḥammed Ebu’l-Fażl İbrâhîm. Ḳahire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, ts..
• Niẓâmüddîn Nîsâbûrî, Ḥasen b. Muḥammed b. Ḥuseyn. Ġarâ’ibü’l-Ḳur’ân ve raġâ’ibü’l-furḳân. thk. Zekeriyyâ ‘Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1416/1995.
• Nüveyrî, Aḥmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Ḳahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâ’iḳı’l-Ḳavmiyye, 1. Basım, 1423/1992.
• Râzî, Ebû ‘Abdullâh Faḫreddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥuseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1420/1999.
• Sa‘îd b. Manṣûr, Ebû ‘Osmân Ḫorasânî. es-Sünen. thk. Sa‘d b. ‘Abdullâh ‘Âl-i Ḥumeyyid. 8 Cilt. Riyad: Dâru’l-Ülûke li’Neşr, 1. Basım, 1432/2012.
• Sa‘îdî, ‘Abdülfettâḥ – Ḥuseyn Yûsuf Mûsâ. el-İfṣâh fî fıḳhı’l-luġa. 2 Cilt. Kum: Mektebü’l-İ‘lâmü’l-İslâmî, 4. Basım, 1410/1989.
• Sa‘lebî, Ebû İshâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm Nîsâbûrî. Ḳıṣṣatü Nebiyyillâh Süleymân b. Dâvûd ‘aleyhimâ es-selâm ve Belḳîs Meliketi’s-Sebe’. Roma: Biblioteca dell Accademia Nazionale dei Lincei e Corsiniana, 314.439, 1a-40a. https://drive.google.com/file/d/1NK4IKLXWXcOf-W_ABSGCrHGi18IiLDZy/view?fbclid=IwAR23L8OGNGFhRPeXNfOAFkNCcCnj3IJBgl9AUhZTFBFT8ANaFqwXc1_DHIc
• Sa‘lebî, Ebû İshâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Muḥammed b. ‘Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1422/2002.
• Se‘âlibî, Ebû Manṣûr ‘Abdülmelik b. Muḥammed b. İsmâîl. Fıḳhü’l-luġa ve sırrü’l-‘Arabiyye. thk. ‘Abdürezzâḳ Mehdî. b.y.: İḥyâü’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1422/2002.
• Sedûsî, Ebû Feyd Müerric b. ‘Amr b. Ḥâris Baṣrî Naḥvî. Şi‘ru’ş-Şenferâ el-Ezdî. thk. ‘Alî Nâṣır Ġâlib. Riyad: Dâru’l-Yemâme li’l-Baḥsi ve’t-Ṭabâa, 1. Basım, 1419/1998.
• Semîn Ḥalebî, Ebu’l-‘Abbâs Şihâbüddîn Aḥmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Dürrü’l-maṣûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Aḥmed Muḥammed Ḫarrâd. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts..
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr ‘Amr. ‘Osmân b. Ḳanber Ḥârisî. el-Kitâb. thk. ‘Abdüsselâm Muḥammed Ḥârûn. 4 Cilt. Ḳahire: Mektebetü’l- Ḫancî, 3. Basım, 1408/1988.
• Süyûṭî, Ebu’l-Fażl Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts..
• Süyûṭî, Ebu’l-Fażl Celâlüddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Ḫaṣâ’iṣü’l-kübrâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, ts..
• Ṭaberî, Ebû Ca‘fer Muḥammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân. thk. ‘Abdullâh b. ‘Abdülmuḥsin Türkî. 26 Cilt. b.y.: Dâru Hicr li’t-Ṭabâa ve’n-Neşr, 1. Basım, 1422/2001.
• Ṭaḥâvî, Ebû Ca’fer Aḥmed b. Muḥammed b. Selâme Ezdî Ḥacrî Mıṣrî. Şerḥu Müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb Arnaût. 16 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1415/1994.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Faḫreddîn Ömer Herevî. Muḫtaṣaru’l-me‘ânî. Kum: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1411/1991.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muḥammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. İbrâhîm Uṭve Avd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebetü ve Maṭbaatü Muṣṭafâ el-Bâbî el-Ḥalebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Tural, Hüseyin. “İbn Hâleveyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 13 Mayıs 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-haleveyh
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muḥammed Murteżâ. Tâcü’l-‘arûs. thk. ‘Alî Şîrî. 20 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1424/2004.
• Zeccâcî, Ebu’l-Ḳâsım ‘Abdurrahmân b. İsḥâḳ Nihâvendî. İştiḳâḳu esmâ’illâh. thk. ‘Abdülḥuseyn Mübârek. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406/1986.
• Zemaḫşerî, Ebu’l-Ḳâsım Maḥmûd b. Ömer. Esâsü’l-belâġa. thk. Muḥammed Bâsil ‘Uyûn Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1. Basım, 1419/1998.
• Ziriklî, Ebû Ġays Muḥammed Ḫayrüddîn b. Maḥmûd. el-A‘lâm. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-‘Ilmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Wikipedia. “andem”. Erişim 6 Mayıs 2023. https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%86%D8%AF%D9%85
• Wikipedia. “demü’l-eḫaveyn”. Erişim 6 Mayıs 2023.
• https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AE%D9%88%D9%8A%D9%86