Ignaz Goldziher’in İslâm’ın Evrenselliğiyle İlgili Düşünceleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, , 20 - 52, 28.06.2024

Ahmet Emin Seyhan

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1460756

Öz

Ignaz Goldziher, Batı dünyasında İslâm araştırmalarının rakipsiz efendisi kabul edilen, pek çok oryantalist ve bazı Müslüman araştırmacılar üzerinde derin izler bırakan bir müsteşriktir. Bu makalenin yazılma nedeni, Goldziher’in 21 Eylül 1913 yılında sunduğu “Katholische Tendenz und Partikularismus im Islam (İslâm’da Evrensel Eğilim ve Yerellik)” adlı tebliğinde savunduğu İslâm’ın evrenselliği ve yerelliğiyle ilgili düşüncelerini analiz etmektir. Literatürde Goldziher’in bu tebliğinde ele aldığı konuları müstakil olarak inceleyen bir başka çalışmanın olmadığı görülmüş ve makalenin yazılmasına karar verilmiştir. Araştırma, Goldziher’in mezkûr tebliğindeki iddialarını tahlil etmekle sınırlandırılmıştır. Makalede veri toplama ve analiz yöntemi kullanılmış, adı geçen oryantalistle alakalı yapılan ilmî araştırmalardan da faydalanılmıştır. Araştırmanın sonunda Goldziher’in İslâm dini, Kur’ân-ı Kerîm, Hz. Muhammed ve hadis rivayetlerine yaklaşımında ilmî tarafsızlığını büyük ölçüde yitirdiği, hadislere güvenilemeyeceği algısı oluşturduğu ve Kur’ân’ın mevsûkiyetiyle ilgili temelsiz görüşler ileri sürdüğü sonucuna ulaşılmıştır. Goldziher’in İslâm’ın kılıç zoruyla yayılan bir din olduğu, İslâmî hayatın pratiğinin realiteyle uyuşmadığı, bu yüzden de şeriatın dogmatikliğinin sarsıntısız bir şekilde görmezden gelinmesi gerektiği fikrini savunduğu müşahede edilmiştir. Onun İslâm bilginlerinin İslâm’a aykırı âdetleri yazılı hukukun yazılı kanunları derecesine yükselttikleri şeklindeki tezlerinin ise gerçeklerle örtüşmeyen maksatlı analizler olduğu kanaatine varılmıştır. Goldziher’in ümmetin ihtilafının rahmet olduğu düşüncesini kabul edenlere tepki gösterildiği, dolayısıyla “İslâm’da yüksek düzeyde fikir hürriyetine izin verilmediği” şeklindeki analizlerinin de önyargılarından kaynaklandığı neticesine ulaşılmıştır. Goldziher’in halifelik düşüncesinin “sözde birliğiyle” bir arada tutulan bölgesel iktidarların artık güç kazanmasıyla Osmanlı Devleti’nin yıkılacağını ileri sürmesinin ve hilâfet makamını önemsiz ve değersiz göstermesinin taraflı analizler olduğu tespit edilmiştir. Bununla birlikte Goldziher’in Şiîlerde olduğu gibi Sünnîlikte “hatasız ilmî otorite” bulunmadığı, kararları bağlayıcı bir “konsil” veya “ruhânî meclis” gibi bir müesseseye de rastlanılmadığı, büyük kelamcıların hazırladığı akâid ve inanç esaslarını içeren kitapların bu tür dokunulmaz kurumların yaptıklarıyla aynı tutulmaması gerektiği şeklindeki tespitlerinin ise haklılık payı taşıdığı neticesine ulaşılmıştır. Aynı şekilde ihtilafın rahmet olduğu öğretisinin geçerlilik alanının İslâm hukukçularının ihtilaflarıyla sınırlı kalmadığı, bilakis kelâmî farklılıkları da kuşattığı ve bu kelâmî farklılıkların Müslümanlar arasında birçok probleme yol açtığı şeklindeki değerlendirmelerinin de isabetli olduğu görülmüştür. Goldziher’in Şiîler ile bir kısım Mu‘tezilî âlimin düşünce farklılıkları konusunda daha katı bir tutum sergilediği, ancak hukuk sisteminin öğretiminde aklı önemseyen mezheplerin farklı düşüncelere müsamahayla yaklaşan bakış açısı geliştirdikleri ve ümmetin ihtilafının rahmet olduğu düşüncesinin Abbasîlerin ilk dönemlerinde yargıda yöntem birliği sağlayamadığı şeklindeki tespitlerinin de kısmen haklı olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Ignaz Goldziher, İhtilâfu ümme, İcmâ, 73 fırka hadisi, Oryantalizm.

Etik Beyan

Gerek Yoktur

Destekleyen Kurum

Yazar bu araştırmayı desteklemek için herhangi bir dış fon almadığını kabul eder / The author acknowledges that received not external funding support of this research. .

Proje Numarası

Yoktur

Teşekkür

Yoktur

An Evaluation of Ignaz Goldziher's Thoughts on the Universality of Islam

Öz

Ignaz Goldziher is an orientalist who is considered the unrivalled master of Islamic studies in the Western world, leaving a deep impression on many orientalists and some Muslim scholars. The reason for writing this article is to analyse Ignaz Goldziher’s ideas on the universality and localism of Islam, which he defended in his paper “Katholische Tendenz und Partikularismus im Islam (Universal Tendency and Localism in Islam)” presented on 21 September 1913. It was seen that there was no other study in the literature that analysed the issues Goldziher dealt with in this paper independently and it was decided to write article. The research is limited to analysing Goldziher’s claims in the aforementioned paper. In the article, the method of data collection and analysis has been used, and scholarly research on the aforementioned orientalist has also been used. At the end of the research, it was concluded that Goldziher lost his scientific objectivity to a great extent in his approach to Islamic religion, the Holy Qur’an, the Prophet Muhammad and ḥadīth narrations, created the perception that ḥadīths cannot be trusted, and put forward unfounded views on the authenticity of the Qur’an. It has been observed that Goldziher defended the idea that Islam was a religion spread by the sword, that the practice of Islamic life did not correspond to reality, and that therefore the dogmatism of the Sharia should be unshakably ignored. It is concluded that his theses that Islamic scholars elevated un-Islamic customs to the level of written laws of written law are purposeful analyses that do not correspond to the facts. It is concluded that Goldziher’s analyses that those who accept the idea that the disagreement of the ummah is a mercy are reacted against, and that therefore “a high level of freedom of opinion is not allowed in Islam” are based on his prejudices. It has been determined that his assertion that the Ottoman Empire would collapse when the regional powers, which were held together by the “so-called unity” of the caliphate idea, gained power, and his depiction of the caliphate as insignificant and worthless are biased analyses. However, Goldziher’s findings that there is no “infallible scholarly authority” in Sunnism as there is in Shi’ism, that there is no institution such as a “council” or “spiritual assembly” whose decisions are binding, and that the books containing the principles of theology and belief prepared by great theologians should not be equated with the works of such untouchable institutions have a grain of truth. In the same way, it has been seen that the validity of the doctrine that disagreement is mercy is not limited to the disagreements of Islamic jurists, but also encompasses theological differences and that such theological differences cause many problems among Muslims. It has been concluded that Goldziher’s findings that the Shiites and some Mutazilite scholars had a stricter attitude towards differences of opinion, but that the sects that emphasised reason in the teaching of the legal system developed a tolerant perspective towards different opinions, and that the idea that the disagreement of the ummah was a mercy could not provide a unity of method in the judiciary in the early Abbasid period were also justified.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ignaz Goldziher, Ihtilafu ummah, Ijma, The ḥadīth of 73 factions, Orientalism.

Proje Numarası

Yoktur

Kaynakça

• ‘Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-hafâ ve muzîlü’l-ilbâs amme’ş-tehera mine’l-ehâdîsi alâ elsineti’n-nâs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992. Akgün, Hüseyin. Goldziher ve Hadis. Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Akgün, Hüseyin. “Hadislerin Otantikliği Hususunda Bazı Oryantalistlerin Görüşleri ve ‘Hadisin Özü’ (Kern, Core) Kavramı”. Hikmet Yurdu 8/15 (2015), 75-97.
• Aybakan, Bilal. Fıkıh İlminin Oluşum Sürecinde İcmâ (İstanbul: İz Yayıncılık, 2017).
• Aydın, Nevzat. “Hadislerin İlk Dönem Tasnif Süreci Üzerine Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (Mayıs 2011), 199-230.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. İlk Devir Hadis Edebiyatı ve Peygamberimiz'in Hadisleri'nin Tedvîn Târîhi. trc. Hulusi Yavuz. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• Bağcı, Hacı Musa. Hadis Tarihi ve Usulü. Ankara: Bilay Yayınları, 2018.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/425-432. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/383-388. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. Ṣaḥîḥu’l-Buḥârî. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Canikli, İlyas. “Ignaz Goldziher’in ‘İslâm Kültürü ve Araştırmaları I-II’ Eseri Bağlamında Hz. Peygamber ve Hadisler Hakkındaki Görüşlerine Yeniden Bakış”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 339-364.
• Dârimî, Abdullah b. Abdirrahman es-Semerkandî. Sünenü’d-Dârimî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Düzenli, Muhittin. “Kitâbetü’l-Hadîs’e İlişkin Müsteşriklerin Görüşleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54 (Haziran 2023), 97-118.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as. Sunenü Ebî Dâvûd. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Devleti’nde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD) 3/5 (2005), 417-439.
• Eren, Muhammet Emin. Hadis, Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Kādiyânîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/137-139. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Goldziher, Ignaz. el-‘Akîde ve’ş-şerîa fi’l-İslâm. çev. Muhammed Yusuf Musa vd. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî, 1946.
• Goldziher, Ignaz. Hadis Kültürü Araştırmaları. ed. Hüseyin Akgün. Ankara: Otto, 2020.
• Goldziher, Ignaz. İslâm Kültürü Araştırmaları. çev. Cihad Tunç - Mehmet Said Hatiboğlu. 2 Cilt. Ankara: Otto Yayınları, 2019.
• Goldziher, Ignaz. “İspanya Arapları ve İslâm Doğu Araplarıyla Mukayeseli Olarak İspanya Araplarının İslâm'ın Tekamülündeki Yeri”. çev. İsmail Hakkı Ünal. İslâmî Araştırmalar 1/1 (1986), 80-99.
• Goldziher, Ignaz. “İslâm’da Evrensel Eğilim ve Yerellik”. çev. Hüseyin Akgün. Hadis Kültürü Araştırmaları. ed. Hüseyin Akgün. 127-148. Ankara: Otto, 2020.
• Goldziher, Ignac. Klasik Arap Literatürü. çev. Rahmi Er - Azmi Yüksel. İstanbul: Vadi Yayınları, 2019.
• Gömbeyaz, Kadir. “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 147-160.
• Görgün, Tahsin. “Goldziher, Ignaz (Metodu)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/105-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hamîdullah, Muhammed. İslam’da Devlet İdaresi. çev. Hamdi Aktaş. İstanbul: Beyan Yayınları, 2007.
• Hatiboğlu, Mehmet Said. “Goldziher, Ignaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/102-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. M. Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: y.y., 1399/1979.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Kapkaç, Furkan. “İhtilâfu Ümmetî Rahmetun” Rivayetinin Hadis Kritiği Açısından Tesbit ve Tahlili”. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Keleş, Ahmet. “Cihad-Kılıç-Tebliğ Bağlamında İslâm’ın Yayılışı”. Cahiliye Toplumundan Günümüze Hz. Muhammed (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 13-15 Nisan 2007 Konya. 249-280. Ankara: Fecr Yayınları 2007.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 5/3 (2005), 25-45.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. “Yarım Asır Öncesinden Oryantalizme Bir Bakış”. çev. Seyit Bahcıvan. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 23 (2007), 185-194.
• Kızılkaya Yılmaz, Rahile. “Hegel’in Tarih Felsefesinin Goldziher’in Hadisleri Değerlendirme Yöntemine Etkisi”. İnsan ve Toplum Dergisi 11/3 (2021), 215-248.
• Kızılkaya Yılmaz, Rahile. “Goldziher’in Hadise Yaklaşımını Belirlemesi Açısından Erken Dönem İslâm Toplumu Tasavvuru”. Darulfunun İlahiyat [İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 32/2 (2021), 421-456.
• Koca, Ferhat. “İbadet (İslâm’da İbadet)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/240-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Koçyiğit, Talat. “I. Goldziher’in Hadisle İlgili Bazı Görüşlerinin Tahlil ve Tenkidi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (1967), 43-55.
• Kutlay, Halil İbrahim. “Ümmetimim İhtilafı Rahmettir Sözü Üzerine Bazı Mülahazalar”. Hadis Tetkikleri Dergisi 2/1 (2004), 81-104.
• Kutluay, İbrahim. “Müslüman Araştırmacıların Bazı Oryantalistlere Yönelttiği Tenkitler: Fuat Sezgin’in Goldziher Eleştirisi Özelinde”. III. Uluslararası Ahmed Hani Sempozyumu (İslâm Bilim ve Kültür Tarihçisi Olarak Prof. Dr. Fuat Sezgin), (5-6 Ekim 2019, Ağrı) Bildiriler Kitabı. ed. Adem Yerinde. 288-306. Ağrı: Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Kuzudişli, Bekir. “Oryantalizm ve Hadisle İlgilenen Bazı Oryantalistler”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat] 7 (2003), 141-172.
• Malaoush, Talal A. H. “Early Hadith literature and the theory of Ignaz Goldziher”. Edinburgh: University of Edinburgh, Doktora Tezi, 2000.
• Motzki, Harald. İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendirme Metotları. çev. Bekir Kuzudişli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîḥu Müslim. 3. Cilt. thk. M. Fuâd Abdulbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Mutlu Özgür, Ayşe. Hadise Oryantalist Yaklaşımlar Tek Râvili Tarikler Özelinde Bir İnceleme. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb. Sünenu’n-Nesâî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Okcu, Abdülmecit. “Ignace Goldziher’in Taberî’den Aktarımda Bulunarak Bazı Kırâatleri Tenkidi ve Meselenin Arka Plânı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2002), 137-151.
• Önal, Recep. “İnanç Ve Düşünce Özgürlüğü Bağlamında İslâm’ın Kılıç Zoruyla Yayıldığı İddialarına Karşı İmam Mâtürîdî’nin Yaklaşımı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/31 (Haziran 2017), 47-80.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hac (İslâm’da Hac)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/386-389. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1996.
• Seyhan, Ahmet Emin. Hadislerde Kıyamet Alametleri (Envâru'l-Âşikîn Önreğinde). Isparta: Tuğra Ofset, 2006. Seyhan, Ahmet Emin. “Ignaz Goldziher’in Müslümanlara Yaklaşımındaki Tutarsızlıklar Üzerine Bir Değerlendirme”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58 (2023), 193-225.
• Seyhan, Ahmet Emin. “Ignaz Goldziher’in Tarafsızlığı Üzerine Bir Değerlendirme (İslâm Kültür Araştırmaları Adlı Çalışması Özelinde)”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2023), 657-683.
• Seyhan, Ahmet Emin. “M. Hayri Kırbaşoğlu’nun Ignaz Goldziher Savunusuna Eleştirel Bir Yaklaşım (Goldziher’i Anlamak Adlı Çalışması Özelinde)”. Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/2 (Aralık 2023), 971-1008.
• Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Sezgin, M. Fuad. “İslâm Tarihinin Kaynağı Olmak Bakımından Hadis’in Ehemmiyeti”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 2/1 (1956-1957), 19-36.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. el-Câmi‘u’s-ṣaḥîḥ. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Toksarı, Ali. “İslâm’da İhtilâfın Yeri”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1987), 285-320.
• Yaman, Ahmet. İslam Devletler Hukukunda Savaş. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
• Yaşar Dilek, Aysun. Oryantalist Ignaz Goldziher’in Hayatı ve Hz. Muhammed Tasavvuru. İstanbul: Sır ve Hikmet Yayınları, 2021.
• Yavuz, Y. Vehbi. “İcma’ın Hakikati ve İslâm Teşri’indeki Önemi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi [Prof. Dr. Hayreddin Karaman’a Armağan] 3 (2004), 85-112.
• Yazıcı, Hafize. “A Study on the Historical Foundations of Jewish Orientalism: Ignaz Goldziher Example/Yahudi Oryantalizminin Tarihi Temelleri Üzerine Bir Araştırma: Ignaz Goldziher Örneği”. HADITH 5 (2020), 105-147.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2017.
• Yücel, Ahmet. Oryantalist Hadis Anlayışı ve Eleştirisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.