Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Cübbâîlerden Fahreddin er-Râzî’ye Kadar)

Yıl 2023, Sayı: 6, 22 - 44, 09.06.2023

Ramazan Çöklü

Öz

Temel bilgi edinme yollarından biri olan haber; tefsir, hadis, fıkıh, kelâm ve belâgat gibi farklı ilmî disiplinlerin konusu olmuştur. Özellikle Kur’an’ın Hz. Peygamber’e Allah (c.c.) tarafından vahiy yoluyla indirilen haber topluluğu olması, haberin İslâmî ilimlerin ortak payesi olmasına yol açmıştır. İslâmî ilimlerin tamamında haberden bir şekilde söz edilse de fıkıh usûlü ve kelâm âlimleri onu tanım, mahiyet, nitelik ve nicelik bakımından derinlemesine incelemişlerdir. Öyle ki usûlcüler ve kelâmcılar bütün fertlerini kapsayabilecek tanımlar oluşturmaya çalışmanın yanında birtakım itikadî kaygıları da gözetmişler ve bunu benimsedikleri haber tanımına yansıtmaya çalışmışlardır. Mu‘tezilî ve Eş‘arî usûlcülerde bu durum çok net bir şekilde görülmektedir. Mu‘tezilî ve Eş‘arî usûlcülerin haberin içeriği ve kısımlarıyla ilgili görüşlerini inceleyen çalışmalar bulunmakla birlikte onların haber tanımları ilmî bir terim olarak incelenmemiştir. İşte bu araştırmada Cübbâîlerden Fahreddin er-Râzî’ye kadarki dönemde yaşayan Mu‘tezilî ve Eş‘arî usûlcülerin haber tanımları analiz edilmiş ve onların bu tanımlarda gözettiği itikadî ve dilbilimsel hususlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma giriş ve sekiz bölümden oluşmaktadır. Girişte haberin sözlük anlamından ve İslâmî ilimler içindeki özel konumundan söz edilmiş, sekiz bölümde ise Cübbâîlerden Fahreddin er-Râzî’ye kadarki dönemde yaşayan Mu‘tezilî ve Eş‘arî usûlcülerin haber tanımları analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Mu‘tezile, Eş‘ariyye, Haber

Analysis of Khabar Definitions of Muʿtazilī and Ashʿarī Methodists (from Jubbā’īs to Fakhr al-Dīn al-Rāzī)

Öz

Khabar, which is one of the basic ways of acquiring knowledge, has been the subject of different scientific disciplines such as tafsīr, ḥadīth, fiqh, kalām and rhetoric. In particular, the fact that the Qur’ān is a collection of Khabars that was revealed to Hz. Muḥammad by Allāh (c.c.) has led to khabar being the common share of Islamic sciences. Even though khabar is mentioned somehow in all Islamic sciences, scholars of fiqh and kalām have examined it in depth in terms of definition, nature, quality and quantity. So much so that, besides trying to create definitions that could cover all individuals, the methodologists and theologians also took into account some theological concerns and tried to reflect this in the definition of khabar they adopted. This situation can be seen very clearly in the Muʿtazilī and Ashʿarī methodists. Although there are studies examining the opinions of Muʿtazilī and Ashʿarī methodists about the content and parts of the khabar, their definitions of khabar have not been examined as a scientific term. In this research, the khabar definitions of Muʿtazilī and Ashʿarī methodists who lived in the period from Jubbā’īs to Fakhr al-Dīn al-Rāzī were analyzed and the theological and linguistic aspects that they observed in these definitions were tried to be determined. The research consists of an introduction and eight chapters. In the introduction, the dictionary meaning of the khabar and its special position in Islamic sciences are mentioned, and in eight chapters, the definitions of khabar by Muʿtazilī and Ash'ari methodists who lived in the period from Jubbā’īs to Fakhr al-Dīn al-Rāzī are analyzed.

Anahtar Kelimeler

al-Fiqh, Usūl al-fiqh, Mu, Ash, Khabar

Kaynakça

• Alkan, Ahmet. Hicri İlk İki Asır Fıkıh Eserlerinin Hadis Usûlü Terimlerinin Oluşumundaki Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kâsım) Seyfüddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Askerî, Ebû Hilâl. el-Evâil. Tanta: Dâru’l-Beşîr, 1408/1987.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâ’il ve telhîsi’d-delâ’il, thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. 3 Cilt. Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 2. Basım, 1408/1987.
• Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali b. Tayyib. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Meys. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1982.
• Cenâhî, Hasan b. İsmail b. Hasan b. Abdürrazzâk. el-Belâgatü’s-sâfiyye fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. nşr. el-Mektebetü’l-Ezheriyye. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâsi’l-Kâhire, 1427/2006.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salah b. Muhammed b. Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. Kitâbü’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulah Cevlim en-Nebâlî - Beşir Ahmed el-‘Umerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Eş‘arî Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Makālâtü’l-İslâmiyyîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru Ferâiz Şitâyiz, 3. Basım, 1400/1980.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî vd., Mısır: Daru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs, Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’l-şerhi’l-kebîr. nşr. el-Mektebetü’l-İlmiyye. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hamid Muhmmed b. Muhammed b. Muhammed Ahmed et-Tûsî. el-Müstasfâ. thk. Muhammed Abdüsselâm Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm (Abdirrahmân) b. Muhammed el-Urmevî. el-Fâ’ik fî usûli’l-fıkh. thk. Mahmûd Nassâr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Hindî, Ebû Abdillâh Safiyyüddîn Muhammed b. Abdirrahîm (Abdirrahmân) b. Muhammed el-Urmevî. Nihâyetü’l-vüsûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih b. Süleymân Yûsuf – Sa‘d b. Sâlim es-Süveyh. 9 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1416/1996.
• Irmak, Mustafa. Haber ve İnşa (Klasik Dilbiliminde Bildirim ve Talep İfadeleri). Ankara: İsam Yayınları, 2017.
• İsfahânî, Ebü’s-Senâ Şemsüddîn Mahmûd b. Abdirrahmân b. Ahmed. Şerhu Muhtasarı İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Mahzar Bekâ. 3Cilt. Suud: Dâru’l-Medenî, 1406/1986.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî. thk. İbrahim el-Enbârî. 20 Cilt (7). Kahire: b.y., 1380/1960.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî. thk. Mahmûd Muhammed Kâsım. 20 Cilt (15). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muğnî. nşr. Emin el-Hûlî. 20 Cilt (17). Kahire: Vizâratü’s-Sekāfeti’l-İrşâdi’l-Kavmî, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Müteşâbihü’l-Kur’ân. thk. Adnân Muhammed Zerzûr. 2 Cilt. Kâhire: Dârü’t-Türâs, ts.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa‘d. b.y.: Şirketü’t-Tıbâati’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, 1393/1973.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Nefâ’isü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1416/1995.
• Koca, Ferhat. “Kādî Abdülvehhâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/ 113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Koçkuzu, Ali Osman. Rivayet İlimlerinde Haber-i Vahidlerin İtikat ve Teşri Yönlerinden Değeri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2014.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 16. Basım, 2017.
• Kürâunneml, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Hasen el-Hüseyin el-Hünâî el-Ezdî. el-Münecced fi’l-lüga. thk. Ahmet Muhtar Ömer - Dâhî Abdülbaki. Kahire: Âlimü’l-Kütüb, 2. Basım, 1409/1988.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-usûl. thk. Ammâr et-Tâlibî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, ts.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fadl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-Alvânî. 6 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1997.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fadl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 1425/2004.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâhu’l-‘Ulûm. nşr. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım.1407/1987.
• Seyyid Ahmed el-Hâşimî. Cevâhirü’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘. nşr. el-Mektebetü’l-Asriyye Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 3. Basım,1409/1988.
• Urmevî, Ebü’s-Senâ Sirâcüddîn Mahmûd b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Hâmid. et-Tahsîl mine’l-Mahsûl. thk. Abdülhamîd Alî Ebû Züneyd. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• Ünverdi, Veysi. Kâdî Abdülcebbâr’da İrâde. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Hüseyn. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. thk. Muhammed Zeki Abdilber. Kahire: Mektebetü’t-Türâs, 1412/1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Haber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/346-349. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî en-Minhâcî ez- eş-Şâfiî. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. nşr. Dârü’l-Kütübî. 8 Cilt. b.y: Dârü’l-Kütübî, 1414/1994.