Endülüslü Hadis Şârihlerinin Bazı Fakihlere Yönelik Eleştirileri

Yıl 2023, Sayı: 6, 200 - 222, 09.06.2023

Talat Sakallı Ali Rıza Kara

Öz

Ortaçağda sekiz yüz sene İslam hâkimiyetinde kalan ve Avrupa’nın aydınlanmasına sebep olan Endülüs, dini, sosyal, siyasî ve hukukî ilimlerin yanı sıra Tıp, Fizik, Matematik gibi pozitif bilimler alanında önemli çalışmaların yapıldığı siyasî- kültürel İslam coğrafyasıdır. Bu coğrafyada Ortaçağ engizisyonlarının acımasızca uygulanması neticesinde büyük oranda izleri silinen İslam medeniyeti, hadis ilimleri özellikle de hadis şerhleri açısından, Doğu’daki örneklerinin kapısını aralamıştır. Nitekim Endülüs’te hicrî üçüncü asırda, ilk hadis şerhleri Muvatta’ için yazılmış olup, şerh çalışmaları takip eden asırlarda yoğun bir şekilde devam etmiştir. Buhârî’nin Sahîh’i hariç tutulursa diğer temel hadis kitaplarının ilk şerhleri de Endülüs’te yazılmıştır. Endülüs’te yazılan bu ilk hadis şerhlerinin temel özelliği fıkhî görüş ve ihtilaflara dair tartışma, tenkit ve reddiyelere ağırlıklı bir şekilde yer vermiş olmasıdır. Söz konusu eserlerde ahkâma dair hadislerin şerhlerinde fakihlerin görüşlerini nakletmekle yetinmeyen şârihlerin kendi mezheplerini doğrulamak için istidlal ettiği hadislerin daha doğru; muhaliflerinkinin ise yanlış ve zayıf olduğunu ortaya koyma gayretleri bariz şekilde dikkat çekmektedir. Bundan dolayı bu çalışmamızda hadis şârihlerinin hangi sebeplerden dolayı fakihlere eleştiri yönelttiklerini ele alacağız. Bunu ortaya koymamız halinde Endülüslü şârihlerin hangi yaklaşımı benimsediklerini tespit edebileceğimizi düşünüyoruz. Bu problematiğin zeminini teşkil etmesi hasebiyle Endülüs’te hadis şerh edebiyatının tarihçesini kısaca özetleyip ilgili eserlerin genel özelliklerine değineceğiz. Endülüs’teki bütün hadis şerhlerini incelemeye imkân bulamayacağımızdan dolayı çalışmamızı bu coğrafyada fıkhî yaklaşımın yoğun olarak görüldüğü hicrî üçüncü asır ile altıncı asırlardaki hadis şerhleriyle sınırlandıracağız.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hadis Şerhi, Ehl-i Hadis Mâlikîliği, Ebû Hanîfe, Mâlik, Şâfîi

Criticisms of Andalusian Hadith Commentators Against Some Faqihs

Öz

Andalusia, which remained under Islamic rule for eight hundred years in the Middle Ages and marked the enlightenment of Europe, is a political-cultural Islamic area where important studies were carried out in the fields of positive sciences such as medicine, physics and mathematics as well as religious, social, political and legal sciences. The Islamic civilisation in this region, the traces of which were largely erased as a result of the ruthless application of the medieval inquisitions, opened the door to its Eastern counterparts in terms of hadith discipline, especially hadith commentaries. As a matter of fact, the first hadith commentaries were written for Muwatta' in the third century of Hijri, and commentary studies continued intensively in the following centuries. With the exception of al-Bukhārī's Sahīh, the first commentaries of other basic hadīth books were also written in Andalusia. One of the most important features of these first hadith commentaries written in Andalusia is that they predominantly included discussions, criticisms and refutations on fiqh al-hadith and disputes. In the commentaries of the aḥādīths related to ethics, the commentators, who are not content with quoting the opinions of the faqīhs in the commentaries of the aḥādīths related to ahkām, are clearly noteworthy in their endeavours to show that the evidences relied upon by the commentators to justify their own sect are more correct, whereas those of the opponents are wrong and weak. Therefore, in this study, we will examine the reasons for which hadith commentators criticise jurists. If we reveal this, we think that we can determine which approach the Andalusian commentators adopted. Since it constitutes the ground for this problematic, we briefly summarised the history of hadith commentary literature in Andalusia and touched upon the general characteristics of the related works. Since we will not have the opportunity to analyse all the hadith commentaries in Andalusia, we will limit our study to the hadith commentaries of the third and sixth centuries of the Hijr, when the fiqh approach was intensively seen in this area.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Hadith Commentary, Ahl-i Hadith of Mâlikî, Abû Hanîfe, Mâlik, Shâfiî

Kaynakça

• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Abdullah Mahmud. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1421/2001.
• Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleyman b. Halef. el-Müntekâ Şerhu Muvatta’i Mâlik. thk. Muhammed Abdülkadir Ahmed Ata. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1420/1999.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali. es-Sünenü’l-Kebîr. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Bûnî, Ebû Abdülmelik Mervân b. Ali. Tefsîru’l-Muvatta’ li’l-Bûnî. thk. Ebû Ömer Abdülaziz es-Sağîr. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1432/2011.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Endülüs’te Rey-Hadis Mücadelesi”. İslamiyat 7/3 (2004), 59-74.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşa‘s b. İshâk. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaûd. 7 Cilt. Dâru’r-Risâle, 1430/2009.
• Efendioğlu, Mehmet. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/559-560. İstanbul: TDV, 2010.
• Görmez, Mehmet. “Fıkhu’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: TDV, 1995.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiu’ş-Şurûh ve’l-Havâşî. 3 Cilt. Abudabi: el-Cemu’s-Sekâfî, 1425.
• Humeydî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Nasr Fütûh. Cezvetü’l-Muktebîs fî Târîhi Ulemâi’l-Endelüs. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1429/2008.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî. Câmiu Beyâni’l-İlmi ve Fazlihi. thk. Ebi’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Dâru İbni’l-Cevzî, 1435.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî. el-İstizkâr. thk. Abdulmu’tî Kala’cî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kuteybe, 1413/1993.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvatta’ mine’l-Meânî ve’l-Esânid. thk. Mustafa b. Ahmed el-Ulvî - Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. 26 Cilt. Mağrib: Vezâratu Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûnu’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasan Ali Halef b. Abdülmelik. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Ebû Temîm Yasir b. İbrahim. 10 Cilt. Mektebetü’r-Rüşd, ts.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdulllah b. Muhammed. el-Musannef. thk. Kemâl Yusuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Tâc, 1. Basım, 1409/1989.
• İbn Habîb, Ebû Mervân Abdülmelik b. Habîb b. Süleymân Sülemî. Tefsîru Garîbi’l-Muvatta’. thk. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1. Basım, 1421/2001.
• İbn Manzûr, Ebül-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Ârızatu’l-Ahvezî bi Şerhi Sahîhi’t-Tirmizî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. el-Mesâlik fî Şerhi Muvatta’i Mâlik. thk. Muhammed b. el-Hüseyn es-Süleymanî - Âişe bt. el-Hüseyn es-Süleymanî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1428/2007.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh. Kitâbu’l-Kabes fî Şerhi Muvatta’i Mâlik b. Enes. thk. Muhammed Abdillah Veled Kerîm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1992.
• İnce, İrfan. “Ridde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/88-91. İstanbul: TDV, 2008.
• İyaz, Ebü’l-Fazl İyaz b. Musa b. İyaz el-Yahsubi. Tertîbü’l-Medârik ve Takrîbü’l-Mesâlik li-Ma’rifeti A’lâmi Mezhebi Mâlik. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. 8 Cilt. Rabat: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmî, 2. Basım, 1403/1983.
• Kaçar, Ömercan. Mühelleb b. Ebî Sufre ve Şerhçiliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisan Tezi, 2021.
• Kâdî İyâz, Ebül-Fazl İyâz b. Musa. İkmâlü’l-Mu‘lim bi Fevâidi Müslim. thk. Yahya İsmail. 9 Cilt. Medine: Dâru’l-Vefa, 1. Basım, 1419/1998.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. “Hadis Şerhine Panoramik Bir Bakış”. Hadis Şerh Literatürü I. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: İFAV, 2020.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. “Müslim’in el-Müsnedü’s-Sahîh’i Üzerine Yazılmış Şerhler”. Hadis Şerh Literatürü I. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. 317-409. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2020.
• Kâsânî, Alâüddin Ebû Bekr b. Mes’ud. Bedâiu’s-Sanâi’. 7 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Kaya, Eyüb Said. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV, 2003.
• Kunâziî, Ebü’l-Mutarrif Abdurrahman b. Mervân. Tefsîru’l-Muvatta’. thk. Âmir Hasan Sabri. 2 Cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• Kurt, Ali Vasfi. Endülüs’de Hadis ve İbn Arabî. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Mâlik, Ebû Abdullah. el-Muvatta’. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1425.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-Mu‘lim bi Fevâidi Müslim. thk. Muhammed eş-Şâzeli en-Neyfer. 3 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tunûsiyye, 2. Basım, 1988.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Kültür ve Medeniyet). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 7. Basım, 2022.
• Özer, Salih. Endülüslü İbn Battal ve Buhârî Şerhi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2007.
• Özkan, Halit vd. “Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahîh’i Üzerine Yazılmış Şerhler”. Hadis Şerh Literatürü I. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. 171-313. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2020.
• Özkan, Halit. “Muvatta Üzerine Yazılmış Şerhler”. Hadis Şerh Literatürü I. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. 55-168. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2020.
• Sakallı, Talat. Aynî ve Hadis Yorum/Şerh Yöntemi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 1. Basım, 2013.
• Sancaklı, Saffet. “İbn Battâl ve Buhârî Şerhi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 7/1 (2007), 61-93.
• Şahyar, Ayşe Esra. “Tirmizî’nin el-Câmi’i Üzerine Yazılmış Şerhler”. Hadis Şerh Literatürü II. ed. Mustafa Macit Karagözoğlu. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2022.
• Taşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzûâti’l-Ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Tozlu, İbrahim. “Buhârî Râvisi Kâdî Mühelleb b. Ebû Sufre’nin Endülüs Hadisçiliğindeki Yeri ve Önemi”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (2015), 65-96.
• Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği : Doğuşu Gelişimi ve Dönüşümü. Ankara : Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Ünal, İsmail Hakkı. İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 4. Basım, 2012.
• Yücel, Ahmet. “İbnü’l-Arabî Ebû Bekr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/492. İstanbul: TDV, 1999.
• el-Fihrisü’ş-Şâmil li’t-Türasi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-Mahtût : el-Hadisü’n-Nebeviyyi’ş-Şerif ve Ulumuhû ve Ricaluhû. 3 Cilt. Amman: Müessesetu Âli’l-Beyt, 1991/1411.