et-Teysîr ve el-Keşşâf Tefsirlerinin Meânî İlmi Açısından Mukayesesi: Fâtiha Sûresi Örneği

Yıl 2023, Sayı: 6, 248 - 267, 09.06.2023

Hatice Kübra Özcan

Öz

Ömer en-Nesefî (ö. 537/1142) ve Zemahşerî (ö. 538/1144) İslâmî ilimlerin birden fazla dalında yetkinliğe sahip çok yönlü iki müfessirdir. Makalede, bu iki âlimin tefsirlerinde âyetlerdeki meânî sanatlarını yorumlama şekilleri karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Nesefî ve Zemahşerî’nin mukayeseye konu olan yanları, farklı itikadî düşünce sistemlerine ve farklı ilmî bakış açılarına sahip olmalarıdır. Bunun yanı sıra iki âlimin düşünce sistemlerini yansıtan tefsirleri, karşılaştırma yapılmasına olanak sağlamaktadır. Bu tefsirlerde yer alan tüm meânî sanatlarını bir makalede anlatmak mümkün olmadığı için bir örneklem olarak Fâtiha sûresi seçilmiştir. Besmeleden başlanarak sûrenin son âyetine kadar iki müfessirin yorumları doğrultusunda tespit edilen meânî sanatları, çalışmanın başlıklarını şekillendirmektedir. Böylece farklı itikadî ekollere mensup muasır ve çok yönlü iki âlimin, tefsirlerinde âyetlerdeki meânî sanatlarına yer veriş ve işleyiş tarzlarının incelenmesi hedeflenmiştir. Bu şekilde belâgat ilmi henüz müstakil bir kimlik kazanmamışken dönemin önemli âlimlerinden âyetlerdeki meânî açıklamalarını nasıl ele aldıklarına dair bulgular elde edilmiştir. Belâgatın meânî, beyân ve bedî‘ şeklinde henüz teşekkülünü tamamlamadığı bir dönemde tefsirlerinde meânî ilmine dair yaklaşımlarının sunulması bu ilmin gelişim sürecinin anlaşılmasına katkı sağlaması bakımından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Meânî, Nesefî, Zemahşerî, Teysîr, Keşşâf

A Comparison of al-Taysîr and al-Kashshâf Regarding the Science of Ma‘ânî: A Case Study of Surah al-Fâtiha

Öz

Omar al-Nasafî and al-Zamakhsharî are scholars who possess expertise in multiple branches of Islamic sciences. In this paper, the manner in which two exegetes interpret the ma‘ânî arts in their exegeses have been analysed extensively in a comparative manner. The points of comparison between al-Nasafî and al-Zamakhsharî are that they have different aspects of scientific perspectives and theological thought systems. In addition, the exegeses of these two exegetis, which reflect their thought system enable comparison. Due to the impossibility of discussing all ma‘ânî arts within the scope of an article, Surah al-Fâtiha has been chosen as an example. The ma‘ânî arts that are identified through two exegetis interpretations of the beginning of Basmala to the last verse of the surah, shape the focus of this study. Thus, it is aimed to analyse the way in which the two contemporary and well-rounded exegetis who belong to different theological schools. They included the ma‘ânî arts in verses and discussed them in their exegeses. In this way, evidence has been obtained regarding how the prominent scholars of the period interpreted the meanings of the verses before the science of rhetoric had not gained an independent scientific identity. It is important to present scholars’ approaches in their exegeses regarding the science of ma‘ânî to understand the development process of this science during a period when rhetoric was incomplete in terms of its three aspects - ma‘ânî, beyân and bedî‘.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Ma‘ânî, Nasafi, Zamakhsharî, Taysîr, Kashshâf

Kaynakça

• Abbas, Fadl Hasan. el-Belâga fünûnühâ ve efnânühâ: İlmü’l-me‘ânî. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2018.
• Avnî, Hâmid. el-Minhâcü’l-vâdıh li’l-belâga. 5 cilt. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs.
• Bahşi, Turan. “Mezhebî Aidiyetler Bağlamında Mu‘tezile’nin Arap Dilini Kullanımı”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi. 6/1(2021), 253-292.
• Boyalık, Mehmet Taha. el-Keşşâf Literatürü: Zemahşerî’nin Tefsir Klasiğinin Etki Tarihi. Ankara: İSAM Yayınları, 2019.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Cünâcî, Hasan b. İsmail b. Hasan b. Abdurrezzak. el-Belâgatü’s-sâfiye fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî. Kâhire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2006.
• Cürcânî, Abdülkâhir. el-Avâmilü’l-mie ve’z-zürûf. thk. Ahmet Abdullah el-Antebî. Şanlıurfa: Harran Kitabevi, 1428/2008.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiye ale’l-Keşşâf. Dâru’l-Fikr, 1397/1977.
• Derviş, Muhyiddîn. İ‘râbu’l-Kur’âni’l-Kerîm ve beyânuhu. 9 cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1435/2014.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 15 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/iltifat
• Durmuş, İsmail. “Fasıl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 15 Mart 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/fasil--edebiyat
• Esterâbâdî, Necmü’l-eimme Radıyuddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’r-radî ale’l-kâfiye, thk. Yusuf Hasan Ömer, Tûnus: Câmiatü Kayrevân, 1978, 1/23.
• Irmak, Mustafa. Haber ve İnşâ -Klasik Dilbiliminde Bildirim ve Talep İfadeleri-. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• ‘Îd, Muhammed. en-Nahvü’l-musaffâ. Kâhire: Mektebetü’ş-Şebâb, 1975.
• Kaçar, Halil İbrahim. Arap Dilinde Devrik Cümlelerin Gramer ve Semantik Boyutu (Takdîm-Te’hîr). İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2007.
• Kara, Yakup – Fazlıoğlu, Şükran. “Umum-Husus Bağlamında Harf-i Ta‘rîfin Anlam Yelpazesi”. Şarkiyat Mecmuası. 37 (2020), 127-139.
• Kaya, Mesut. Tefsir Geleneğinde el-Keşşâf: Şerh ve Hâşiyeleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İFAV Yayınları, 2019.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdurrahman b. Ömer Celâlüddîn. el-Îzâh fi ulûmi’l-belâga: İlmü’l-meânî. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Meydânî, Abdurrahmân Habenneke. el-Belâgatü’l-Arabiyye: Ususuha ulûmuha ve funûnuha. 2 cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1416/1996.
• Nahvî, İbn Hişâm. Muğni’l-lebîb an kütübi’l-e‘ârîb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî el-Hanefî. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. 15 cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 1440/2019.
• Sekkâkî, Ebû Yakup Muhammed b. Yusuf b. Ali. Miftâhu’l-‘ulûm. thk. Abdulhamîd Handavî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1435/2014.
• Semerrâî, Fâdıl Sâlih. Lemesâtu beyâniyye fî nusûsin mi’t-tenzîl. Ammân: Dâru Ammâr, 2003.
• Semerrâî, Fâdıl Sâlih. Meâni’l-ebniye fi’l-arabiyye. Ammân: Dâru Ammâr, 1468/2007.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Muhtasarü’l-meânî fi’l-belâga. thk. Halil İbrahim Halil. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1437/2016.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1426/2005.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâ’ikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyuni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 1407.
• Zemahşerî, el-Mufassal fî ilmi’l-Arabiyye. thk. Fahr Sâlih Kadâre. Ürdün: Dâr Ammâr, 1465/2004.