İslam Düşüncesinde Aristo Mantığına Yönelik İtirazlar Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 8, 53 - 66, 28.06.2024

Serap Nurhan Çam

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1470110

Öz

Aristo öncesinde mantıklı düşünme ve mantık üzerine çalışmalar var olsa da bir disiplin olarak mantık Aristo ile başlatılmaktadır. Mantık, Aristo’nun eserlerinin bir araya getirildiği Organon’da ‘ispatçı ilim’ diye ifade edilmektedir. Onun delil ve ispat ilmi olması doğru düşünmenin kurallarını oluşturması anlamına gelmektedir ki bu nedenle mantık, normatif bir bilim olarak kabul edilmektedir. Antik Yunan’da duyulara dayanan göreceli felsefi yaklaşımdan evrensel ve nesnel felsefi yaklaşıma geçiş, mantığı doğuran bir unsur olmaktadır. Aristo’nun ilimler tasnifinde mantığa yer vermemesi, onu ilimlerin elde edilmesinde kendisine başvurulan bir yöntem ve alet olarak görmesi, İslam mantıkçıları tarafından da benimsenen bir yaklaşımdır. Ne var ki, İslam dünyasında mantık kabul edilip İslam bilimlerine uygulandığı kadar, Yunan kaynaklı olması ve Yunan felsefesini barındırması nedeniyle mantığa karşı çıkıldığı da görülmektedir. Söz konusu itiraz Aristo’nun varlık felsefesi ve metafizik gibi görüşleriyle mantığın iç içe olmasından dolayı İslam bilimlerinin yapısıyla örtüşmediği şeklindeki genel gerekçelerin yanı sıra mantığın konularının her biri hakkında da açığa çıkmaktadır. Mantığa dönük ilk itirazlar, bir anlamda, mantığın dilin formunu belirleyen unsurlarının Arap diline müdahale etmek anlamına geldiği kaygısıyla nahivciler ile mantıkçılar arasındaki tartışmalarda belirginleşmektedir. Bu tartışmalarda mantık aracılığıyla Yunan dilinin özelliklerinin Arap diline dâhil olması endişesinin görüldüğü anlaşılmaktadır. Çünkü Arap dilinin formunun korunmasında etken olan nasların ve onları anlama ve yorumlama amacı üzerine kurulu İslam bilimlerinin nahvin gelişmesinde etkili olduğu göz önüne alındığında, Yunan dilinin içsel mantığından soyutlanan bir bilime karşı çıkılmasında elbette nahivcilerin rolü inkâr edilemez. Bununla birlikte mantık, kelamcılar, fıkıhçılar ve hadisçilerin bazıları tarafından da reddedilmektedir. Mantığın Yunan felsefesinin etkisiyle oluşmuş olması, Hz. Peygamber ve sahabenin dinin teşekkülünde mantığa ihtiyaç duymamaları, kelam ve fıkıh usulünün oluşumunda mantığın yer almaması, mantığa başvurularak elde edilecek hüküm ile naslara ve içtihada dayanarak edinilecek hüküm arasında hedeflenen sonucun aynı olmaması mantığın haramlık düzeyinde değerlendirilmesine neden olmuştur. Bu durumda, mantık ile meşgul olmak Müslümanların dalaletine sebep olabilir ve İslam bilimlerinin gelişimini engelleyebilir. Mantığın kaynağının akıl olması, aklın hüküm koyucu olması anlamına geleceğinden bu, İslam ile bağdaşmamaktadır. Bu şekildeki genel itirazlarla birlikte, kavramlar, istidlal ve ispat teorilerinden oluşan mantık konularına da ayrı ayrı karşı çıkılmaktadır. Mantıkta kavram ve terimlerin dildeki mana ve isim konularına karşılık gelmesi, terimlerle elde edilen tanımlara ihtiyaç olmaması ve mantığın bilgi değeri açısından üstün kabul ettiği tanımın, İslam bilimleri bakımından gerekli görülen tanım ile bir olmaması, tümdengelimsel kıyasın yeni bilgi vermemesi ve mantığın uygulama alanı olan beş sanata dair birtakım itirazlar mantığın konularına dair ret gerekçelerindendir

Anahtar Kelimeler

Mantık Karşıtlığı, Mantık, Felsefe, Aristo, İslam Bilimleri

An Evaluation on the Objections to Aristotelian Logic in Islamic Thought

Öz

Although there were studies on logical thinking and logic before Aristotle, logic as a discipline has been started with Aristotle. Logic is defined as ‘demonstrative science’ in the Organon, a collection of Aristotle’s works. The fact that it is a science of evidence and proof means that it establishes the rules of correct thinking, which is why logic is considered a normative science. The fact that Aristotle did not include logic in his classification of sciences and considered it as a method and tool to be used in the acquisition of sciences is an approach also adopted by Islamic logicians. However, as much as logic was accepted and applied to the Islamic sciences in the Islamic world, it was also opposed to logic because of its Greek origin and its incorporation of Greek philosophy. The first objections to logic are, in a sense, evident in the debates between grammarians and logicians, with concern that the elements of logic that determine the form of language meant interfering with the Arabic language. However, logic is also rejected by some theologians, jurists and hadithists. The fact that logic was formed under the influence of Greek philosophy, that the Prophet and his Companions did not need logic in the formation of religion, that logic did not take part in the formation of theology and fiqh methodology, and that the intended result is not the same between the judgment to be obtained by applying logic and the judgment to be obtained on the basis of nass and ijtihad have caused logic to be evaluated at the level of haram. Along with these general objections, there are also separate objections to the topics of logic, which consist of concepts, theories of reasoning and proof. Among the grounds for rejection of the subjects of logic are that the concepts and terms in logic correspond to the subjects of meaning and names in language, that there is no need for definitions obtained with terms, that the definition that logic considers superior in terms of knowledge value is not the same as the definition that is considered necessary in terms of Islamic sciences, that deductive syllogism does not provide new knowledge, and some objections to the five arts, which are the fields of application of logic

Anahtar Kelimeler

Logic, Philosophy, Aristotle, Islamic Sciences, Anti-Logic

Kaynakça

• Aristo. Organon. çev. Hamdi Ragıp Atademir. 5 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• Atademir, Hamdi Ragıp. Aristo’nun Mantık ve İlim Anlayışı. İstanbul: Köprü Kitap, 2019.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-sağîr). 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1998.
• Bolay, M. Naci. “Beş Sanat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/bes-sanat
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 2013.
• Çetin, Nihad M.. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 12 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/arap#2
• Çıkar, Mehmet Şirin. Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017. Çüçen, A. Kadir. Mantık. İstanbul: Sentez Yayıncılık, 2012.
• Dürüşken, Çiğdem. “Stoa Mantığı”. Felsefe Arkivi 28 (Temmuz 2013), 287-308.
• Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. Kahire: Müessesetü Hindâvî li’t-Ta’lîmi ve’s-Sekâfe, 2012.
• Emiroğlu, İbrahim - Altunya, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Emiroğlu, İbrahim. “Mantık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/mantik
• Endress, Gerhard. “Klasik İslâm Düşüncesinde Yunan Mantığı Savunucuları ile Arap Nahivcileri Arasındaki Tartışmalar”. çev. Mehmet Şirin Çıkar. Ekev Akademi Dergisi 6/11 (Bahar 2002), 205-216.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A’lemî li’l-Matbûât, 1408/1988.
• Gençdoğan, Ahmet. “Bakılânî’nin Kelam Metodolojisi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Aralık 2018), 189-210.
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Mart 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/bakillani
• Görgün, Tahsin. “Mettâ b. Yûnus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Şubat 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/metta-b-yunus
• Haçkalı, Abdurrahman - Nacar, Tayip. “Şâtıbî’nin Aristo Mantığına Karşı Çıkış Gerekçeleri ve Alternatif Yöntem Teklifi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (Aralık 2019), 14-46.
• Hasırcı, Nazım. İbn Teymiyye’nin Mantık Eleştirisi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• İbn Haldun. Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mukerrem el-Ifrıkî el-Mısrî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1410/1990.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-İşârât ve’t-tenbîhât. Kahire: Dâru’l-Meârif, t.y.
• Kaya, Mahmut. “Tasavvur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 06 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/tasavvur
• Keklik, Nihat. İslâm Mantık Târihi ve Fârâbî Mantığı. 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1969/1970.
• Kindî, Ya‘kūb b. İshak. “el-Hudûd ve’r-rusûm”. el-Mustalahu’l-felsefiyye inde’l-Arab nusûsun mine’t-turâsi’l-felsefiyyi fî hudûdi’l-eşyâ ve rusûmihâ. thk. Abdülemîr el-A‘sem. 189-203. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Ammetü li’l-Kitâb, 1989.
• Olguner, Fahrettin. “Eflâtun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Mart 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/eflatun
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Divan Kitap, 2014.
• Özel, Aytekin. “Organon ve Mantık”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2008/2), 147-160. Özlem, Doğan. Mantık. İstanbul: Notos Kitap, 2012.
• Rayan, Sobhi. “Criticism of Ibn Taymiyyah on the Aristotelian Logical Proposition”. Islamic Studies 51/1 (Spring 2012), 69-87.
• Rayan, Sobhi. “Ibn Taymiyya’s Criticism of Aristotelian Definition”. The American Journal of Islamic Social Sciences 27/4 (October 2010), 68-91.
• er-Râzî, Fahreddin. Menâkıbü’l-İmâmi’ş-Şâfiî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• el-Rouayheb, Khaled. “Sünnî Müslüman Âlimlerin Mantık İlmi Karşısındaki Tavırları (1500-1800)”. çev. Sacide Ataş. Mantık Araştırmaları Dergisi 1/1 (2019), 118-139.
• Sarıçam, İbrahim - Erşahin, Seyfettin. İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Sevdi, Ali. “Mantık ve Nahiv İlimlerinin Analojisini Kuran Filozof: Fârâbî”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (Aralık 2021), 57-71.
• Sextus Empiricus. Against the Logicians. çev. ve ed. Richard Bett. Cambridge: Cambridge University Press, 2005. Süyûtî, Celâlüddîn. el-Kavlü’l-meşrık fî tahrîmi’l-mantık. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1429/2008.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Savnü’l-mantık ve’l-kelâm an fenni’l-mantık ve’l-kelâm. 2 Cilt. b.y.: Silsiletü İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, t.y.
• Tekin, Mürsel. “Ortadoğu’da Helen Kültürü ve İslam’ın İlk Devirlerinde Tercüme Faaliyetlerine Etkisi”. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/3 (Aralık 2019), 307-322.
• et-Tevhîdî, Ebû Hayyân. el-İmtâ’ ve’l-müânese. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1432/2011.
• Topçu, Nurettin. Mantık. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “İbn Teymiyye’de Mantık Meselesi”. İslâmî Araştırmalar 1/4 (Nisan 1987), 40-51.
• Versteegh, C. H. M.. “Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking”. Studies in Semitic Languages And Linguistics. ed. G. F. Pijper. VII. Leiden: E. J. Brill, 1977.
• Walbridge, John. God and Logic in Islam The Caliphate of Reason. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.