İmâmu’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin Bilgi Tanımlarına Yaklaşımı

Yıl 2024, Sayı: 8, 86 - 107, 28.06.2024

Muhammed Selim Kaya , Sabri Yılmaz

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1471442

Öz

Düşünürler öteden beri bilginin tarifi, imkânı, kısımları ve değeri gibi hususlara odaklanarak fikir üretmişler ve görüşler serdetmişlerdir. Öyle ki bir zaman sonra özellikle Kelâm alanında kalem oynatan âlimler eserlerinde sistematik bir şekilde bilgi konusunu işlemeyi âdet haline getirmişlerdir. Onların kurmuş oldukları kelâm sistematiğinde bu konuya yaklaşımları önemli bir rol oynamıştır. Kelamcılar söz konusu meselede genelde ilk olarak bilginin tanımını yapmaya çalışmışlar, fakat ittifak edilen bir tanım üretememişlerdir. Hatta bilginin bizzat kendisinin apaçık olduğunu belirterek tarifinin yapılamayacağını dile getirenler de olmuştur. Her düşünür kendi fikir yapısına uygun bir tanım ortaya koymaya çalışmıştır. Kelamcıların düşünce dünyaları ve mensup oldukları mezhebin bakış açısı doğrultusunda bilgi konusuna yaklaşımları ortaya koymaya çalıştıkları kelâm sistemlerini de etkilemiştir. Dolayısıyla bilginin tanımına yaklaşım bir anlamda düşünürün kelâm yöntemini belirleyen temel etkenlerden biri olarak öne çıkmaktadır. Kelâm ilminin gelişim sürecinde etkin ekollerden biri olan Eş’arîlik, mütekaddimûn ve müteahhirûn olmak üzere iki kısma ayrılarak incelenmektedir. Bu ayrımın temel nedeni klasik mantığın konu ve terimlerinin sistematik bir biçimde kelâm konularına dâhil edilmesidir. Düşünürlerin genel kanısı bu ayrımın İmam Gazzâlî ile başladığı yönünde olsa da kökleri hocası İmâmu’l-Haremeyn Cüveynî’ye uzanmaktadır. Değişen fikirleri ve orijinal eleştirileriyle müstesna bir yerde konumlandırılan Cüveynî’nin de bilgi tanımlarına yaklaşımı, onun hem değişkenlik gösteren zihin dünyasını hem de bir anlamda bu alandaki düşünsel tarihe yön veren kelâm yöntemini anlamak için ehemmiyet arz etmektedir. Nitekim o, ilk yıllarında kaleme almış olduğu eserlerinde bilgiye dair ortaya konulan tanımları tahlil ederek belirli ölçütler çerçevesinde eleştirilerde bulunmuştur. Onun söz konusu eleştirileri incelendiğinde öne çıkan ilk husus, Ehl-i Sünnet âlimlerinin birçoğunda da görüldüğü üzere bilginin tanımına Allah Teâlâ’nın bilgisini dâhil edebilme çabasıdır. Nitekim incelemeye yöneldiği tanımlara semantik yöntemi de kullanarak yaklaşan Cüveynî, söz konusu tanımlarda yer verilen terimlerin kadîm bilgiyi kapsamadığını vurgulayarak eleştirmiştir. Dikkat çeken diğer bir husus ise klasik mantık terimlerini kullanarak binâ ettiği “had” kuramına aykırı bulduğu bazı hususlardır. Bu, onun kelâm tarihindeki ayrımın kilit noktası olmasına delil teşkil etmektedir. Nitekim o bilginin tanımlarına dair görüşlerini aktarmadan önce sistematik bir bilgi kuramı oluşturmaya gayret etmiştir. Cüveynî ilmî hayatının ilk dönemlerinde, hocası Bâkıllânî’ye nispet ettiği “Bilgi, bilinenin olduğu gibi bilinmesidir/mârifetidir.” şeklindeki bilgi tanımının daha doğru olduğunu ifade etmekle birlikte daha sonraki dönemlerinde kaleme almış olduğu eserlerde mezkûr tanımı da eleştiriye tâbi tutmuş ve bilgi için tam manasıyla bir tarif ortaya koyulamayacağını ileri sürmüştür. Zira tanım ancak kapalı olan bir unsurun daha açık bir hâle getirilmesi için yapılır. Bilgiden daha açık bir olgu bulmak ise zordur. Bu sebeple Cüveynî son dönemlerinde bilgi hakkında kolaylıkla bir tanım yapılamayacağını, bilginin hakikatine ancak araştırma ve taksîm ile ulaşılabileceğini vurgulamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Epistemoloji, Bilgi, Bilginin Tanımı, İmâmu’l-Haremeyn, Cüveynî

Imām al-Haramayn al-Juwaynī's Approach to the Definitions of Knowledge

Öz

Scholars have long focused on issues such as the definition, possibility, parts, and value of knowledge. So much so that after a while, scholars, especially those who wrote in the field of kalām, made it a custom to treat the subject of knowledge systematically in their works. Their approach to this issue played an important role in the theological systematics they established. The theologians first tried to define knowledge, but they could not produce an unanimous definition. There were even some who stated that knowledge itself is self-evident and cannot be defined. Each thinker tried to come up with a definition in accordance with his own mindset. The theologians' approaches to knowledge in line with their world of thought and the perspective of the sect they belonged to influenced the theological systems they tried to put forward. Therefore, the approach to the definition of knowledge stands out as one of the main factors determining the theological method of the thinker. Ash'arism, which is one of the active schools in the development process of theology, is analyzed in two parts: the mutaqaddimūn and the mutaahkhirūn. The main reason for this distinction is the systematic inclusion of the topics and terms of classical logic in theology. Although the general opinion of thinkers is that this distinction began with Imam al-Ghazālī, its roots go back to his teacher Imām al-Haramayn al-Juwaynī. Al-Juwaynī's approach to the definitions of knowledge, which is positioned in an exceptional place with his changing ideas and original criticisms, is important for understanding both his changing world of mind and the theological method that shaped the intellectual history in this field. As a matter of fact, in his works written in his early years, he analyzed the definitions of knowledge and criticized them within the framework of certain criteria. The first issue that comes to the fore when his criticisms are examined is his effort to include the knowledge of Allaah in the definition of knowledge, as seen in many of the Ahl al-Sunnah scholars. As a matter of fact, al-Juwaynī, who approached the definitions that he analyzed by using the semantic method, criticized the terms in these definitions by emphasizing that they did not include the knowledge of the eternal. Another noteworthy point is some issues that he found contrary to the theory of "had" that he built using classical logic terms. This is evidence of his being a key point of distinction in the history of kalām. Indeed, he endeavored to formulate a systematic theory of knowledge before conveying his views on the definitions of knowledge. In the early stages of his scholarly life, al-Juwaynī stated that the definition of knowledge attributed to his teacher al-Bāqillānī, "Knowledge is the knowledge of the known as it is," was more accurate, but in his later works, he criticized this definition and argued that a complete definition for knowledge could not be put forward. This is because a definition is made only to make a closed element more explicit. It is difficult to find a phenomenon more explicit than knowledge. For this reason, al-Juwaynī emphasized in his last period that knowledge cannot be easily defined and that the truth of knowledge can only be reached through research and taxation.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Epistemology, Knowledge, Definition of Knowledge, Imām al-Haramayn, al-Juwaynī

Kaynakça

• Aktaş, Mehmet. “el-Kâfiye fi’l-cedel Adlı Eserin Cüveynî’ye Âidiyeti ve Nisbeti Sorunu”. Darulfunun İlahiyat [İstanbul Üni. İlahiyat Fakültesi Dergisi] 32/1 (2021), 199-218.
• Aktaş, Mehmet. Tanım veya Hakikat Cüveynî’nin Kelâm Sisteminin Analizi. İstanbul: Ketebe Yay., 1. Basım, 2021.
• Ardoğan, Recep. Kelâm İlminde Metodoloji. Kahramanmaraş: klm Yay., 2. Basım, 2021.
• Bâkıllânî, Muhammed b. Tayyib b. Muhammed b. Cafer b. Kasım el-Kâdî Ebubekr el-Mâlikî. el-İnsâfu fimâ yecibu i‘tikâduhu ve lâ yecûzu’l-cehlu bihi. thk. Muhammed Zâhid b. Hasen Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, 2000.
• Baloğlu, Adnan Bülent. “Doğru Bilgi Tanımına Ulaşma Çabası: Ebu’l-Mu‘în en-Nesefî”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2003), 3-20.
• Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-İslâmiyyîn. Beyrut: Dâru’l-ilm, 2. Basım, 1997.
• Bozkurt, Mustafa. “Kelâmcılarda Bilginin Tanımı Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2008), 253-274.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddin Abbulmelik b. Abdullah b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkhi. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Katar: y.y., 1. Basım, 1979.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddin Abbulmelik b. Abdullah b. Yûsuf. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Fevkiyye Hüseyin Mahmûd. Kâhire: İsâ el-Bâbî el-Halebî Yay., 1979.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddin Abbulmelik b. Abdullah b. Yûsuf. eş-Şâmil fi usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr vd. İskenderiyye: Mektebetü İlmi Usûli’d-Dîn, 1969.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddin Abbulmelik b. Abdullah b. Yûsuf. eş-Şâmîl fî usûli’d-dîn. thk. R. M. Frank. Tahran: Müessese-i Mutâleât-i İslâmî, 1981.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddin Abbulmelik b. Abdullah b. Yûsuf. et-Telhîs fî Usûli-l-Fıkhi. thk. Abdullah Cevlem en-Nibâlî - Beşîr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyyeti, 1. Basım, 1996.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Ruknuddin Abbulmelik b. Abdullah b. Yûsuf. Kitâbu’l-İrşâd ilâ kavatı’i-edille fi usûli’l-i’tikâd. thk. Zekeriyya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Baskı, 2016.
• Demir, Hilmi. “Kelâm Düşünce Tarihinde Yaygın Bir Hatanın Tashihi (İn’ikâs-ı Edille) ve Mütekaddimin Kelâmı ile Mantık İlişkisi Üzerine Bir Eleştiri”. Dinî Araştırmalar 10/29 (2007), 79-114.
• Ebyârî, Ali b. İsmail. et-Tahkîk ve’l-beyân fî şerhi’l-Burhân fî Usûli’l-Fıkhi. thk. Ali b. Abdurrahman Bessâm el-Cezerî. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, 1. Basım, 2013.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yay., 5. Basım, 2009.
• Ensârî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Nâsır. Şerhu’l-İrşâd li imâmi’l-mütekellimîn Ebî’l-Kasım el-Ensârî. thk. Hâlid b. Hammâd el-Advânî. 3 Cilt. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, 2022.
• Esen, Muammer. “Eş’arî Epistemolojisi/Eş’arî Bilgi Kuramı”. V. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu –Eş’arîlik 1 (Mayıs-2018), 11-20.
• Evkuran, Mehmet. Sosyal Bilimler Mantığı ve Kelâm. Ankara: Araştırma Yay., 1. Basım, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min ta’lîkâti’l-Usûl. thk. Muhammed Hasan Heytû. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 3. Basım, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselam Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mi’yâru’l-ulûm fî fenni’l-Mantık. thk. Süleyman Dünya. Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1961.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mihakku’n-nazar fi’l-Mantıki. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2016.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasen b. Hibetullah. Tebyînu kizbi’l-müfterî fîmâ nesebe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasen el-Eş’arî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbî’l-Arabiyyi, 3. Baskı, 1983.
• İbn Bezîze, Abdulaziz b. İbrahim b. Ahmed el-Kureşî. el-İsâd fî şerhi’l-İrşâd. thk. Abdurrezzak Besrûr - İmâd es-Süheylî. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, ts.
• İbn Fûrek, Ebu Bekir Muhammed b. Hasen el-İsfahânî. Kitâbu’l-hudûd fi’l-usûl. thk. Muhammed Süleymânî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1999.
• İbn Fûrek, Ebu Bekir Muhammed b. Hasen el-İsfahânî. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen eş-Eş‘arî İmâmi Ehli-s’Sünne. thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Dîniyye, 1. Basım, 2005.
• İbn Receb, Zeynuddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Şihâbuddin el-Bağdâdî. Câmiu’l-ulûmi ve’l-hikem fî şerhi hamsîne hadîsen min cevâmii’l-kelim. thk. Şuayb el-Arnavût - İbrâhim Bâcis. 2 Cilt, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 7. Basım, 1997.
• İbnu’l-Esîr, İzzuddîn. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Ömer Abdusselam Tedmîrî, 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâli b. Cüveynî”. Dârülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 2/9 (1928), 1-33.
• Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz Yay., 2. Basım, 2009.
• Koç, İsa. “Hanefî-Eş’arî Ebû Cafer es-Simnânî ve Kendisine Yönelik İthamlar”. İslâm Tetkikleri Dergisi 8/2 (2023), 785-807.
• Marulcu, Hasan Tevfik. "Ehl-i Sünnet Kelâmı Açısından İlahî İlim ve 'Lealle' - Kelâm-Belâgat İlişkisi Bağlamında Bir Değerlendirme-". Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/34 (2015), 33-45.
• Mavil, Hikmet Yağlı. İmam Eş’ari’nin Kelâm Düşüncesi. Ankara; İSAM. Yay., 1. Basım, 2018.
• Mâzerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Ömer b. Muhammed et-Temîmî. Îzâhu’l-mahsûl min Burhâni’l-Usûl. thk. Ammâr et-Tâlibî. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, ts.
• Memiş, Murat. “Bir Kelâmcı Olarak İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî”. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/2 (2016), 66-85. Mert, Muhit. Kelam Tarihinin Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2012.
• Mert, Muhit. “Kelâmcıların Bilgi Tanımları Üzerine Bir Tahlil Denemesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 41-67.
• Mert, Muhit. “Kelâmcıların Tanım Kuramları”. Kelâm Araştırmaları Dergisi (Kader) 3/2 (2003), 81-91.
• Mukaffa’, Ebu Muhammed Abdullah. el-Mantık. nşr. Muhammed Takî Dânişpejûh. Tahran: Encümen-i Felsefe-i İran, 1978.
• Mukterah, Muzaffer b. Abdullah el-Mısrî. Şerhu’l-İrşâd fî Usûli’l-İ’tikâd. 2 Cilt. Rabat: Merkezu Ebi’l-Hasen el-Eş’arî li’d-Dirâsâti ve’l-Buhûsi’l-Akdiyye, ts.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn Muhammed b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Claude Salame. 2 Cilt. Limasol: el-Ceffân ve’l-Câbî Yay., 1. Basım, 1990.
• Nisâbûrî, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Hâkim. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayni. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• Özcan, Hanifi. Mâtüridî’de Bilgi Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yay., 4. Basım, 2015.
• Peşe, Ahmet Muhammet. Kıyâs Teorisinin Gelişim Süreci Bakımından Fıkıh-Usûl İlişkisi. Isparta: Rağbet Yay., 1. Basım, 2022.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer el-Hatîb. Meâlimu Usûli’d-Dîn. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa’d. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi, 2004.
• Sancar, Mustafa. “İmâmu’l-Haremeyn Cüveynî’nin Değişim Geçirdiği Kelâmi Görüşleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015), 87-117.
• Sevgili, Macit. Cüveynî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: İsam Yay., 1. Basım, 2021.
• Sevgili, Macit. İmâmu’l-Haremeyn Cüveynî. Ankara: TDV. Yay., 1. Basım, 2022.
• Sübkî, Tâcuddin Abdulvehhab b. Takiyuddin. Tabakâtü’ş-Şâfiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmuh Muhammed et-Tanâhî - Adulfettah Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru Hicr li’t-Tıbâati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî, 2. Basım, 1413/1992.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebu’l-Kâsım. el-Mu’cemu’l-Kebîr. thk. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn-i Teymiyye, 2. Baskı, 1994.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali İbnu’l-Kâdî Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbır el-Fârûkî el-Hanefî. Keşşâfı ıstılâhâti’l-fünûni ve’l-ulûm. thk. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebeti Lübnân, 1. Baskı, 1996.
• Tunçbilek, Hüseyin. İslam Düşüncesinde Allah’ın İlmi. İstanbul: Kaynak Yay., 2003.
• Türker, Ömer. “Eş’arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirleri”. İslam Araştırmaları Merkezi Dergisi 19 (2008), 1-23.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risâlesi. İstanbul: Dergah Yay., 4. Baskı, 2004.
• Uluyurt, Zeliha. İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’de Bilgi Teorisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Yaltkaya, Şerafeddin. “Selçuklular Devrinde Mezâhib”. Türkiye Mecmuası Matbaa-i Âmire 1 (1925), 116-117.
• Zuhaylî, Muhammed. el-İmâmu’l-Cüveynî İmâmu’l-Haremeyn. Şam: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1992.