Scholarly Prose Studies in the Andalusian Umayyad Period (138/756-422/1031)

Yıl 2024, Sayı: 9, 56 - 89, 31.12.2024

Elmas Ruşen Barut , Hasan Soyupek

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1551082

Öz

The Andalusian Umayyad period covers a period of approximately three centuries in the process of statehood after the conquest of the Iberian Peninsula. This period, which began in 138/756 with the declaration of independence by the founding Emir of the state, ‘Abd al-Rahman al-Dāhil I (d. 172/788) and ended with the abolition of the caliphate in 422/1031, has two distinct periods: Emirate (138/756-317/929) and Caliphate (317/929-422/1031). The scientific and cultural activities, the foundations of which were laid with the increase in social welfare in the Emirate Period, when the political and economic turmoil that emerged as a result of the conquests began to settle down, started to yield their products in the Caliphate Period. Thanks to the establishment of contact with the Eastern Islamic world and the support given to scientific studies by the Emirs and Caliphs, scientific prose works were written for the first time during the Andalusian Umayyad period. This period can be considered as a very successful phase in terms of scientific studies and works. Because Andalusia has reached the equipment to raise its own ulema and started to gain a unique identity in scholarly prose. It is admirable that the Muslims in this period, away from the political and social troubles brought about by the conquests and internal turmoil, started scientific studies and produced works that would form the basis for the next generations of Andalusia. The scholarly prose works of this period are included in studies covering the whole of Andalusia or only in periodical studies. However, in both cases, since literary activities are presented as a whole, poetry and literary prose are also included in the subject. Therefore, although the scholarly prose part of the period is dealt with under a separate heading, details cannot be given due to the limits of the research. There are also studies that only talk about the scientific and cultural life of Andalusia. However, in such studies, the works that emerged in Andalusia for seven centuries were dealt with, and the scientific works of the Andalusian Umayyad Period were not examined under a special title. In the view of this information, our study focuses only on the scholarly prose of the period and aims to compile examples of scholarly prose written in the Andalusian Umayyad period and to identify the missing parts or studies. Considering that the scholarly studies continue in integrity, the prose examples were not divided into Emirate and Caliphate Periods without considering the periodical distinctions made in terms of politics. The factors that contributed to the development of scholarly activities in the Andalusian Umayyad Period are briefly mentioned, and the prominent scholars and their works in various branches of science are mentioned. The encyclopaedic works, literary works, works of tabaqāt, works on religious sciences and works on social and scientific sciences are included in the scope of the study.

Anahtar Kelimeler

Arabic Literature, Andalusia, Andalusian Umayyads, Prose, Scholarly Prose, Tabaqāt

Endülüs Emevîleri Dönemi'nde İlmî Nesir Çalışmaları (138/756-422/1031)

Öz

Endülüs Emevîleri Dönemi, İber Yarımadası’nın fethinin ardından devletleşme sürecinde yaklaşık üç asırlık bir zaman dilimini kapsar. 138/756 yılında devletin kurucu Emîri I. Abdurrahman ed-Dâhil’in (ö. 172/788) bağımsızlığını ilanı ile başlayıp 422/1031 yılında hilâfetin lağvedilmesiyle son bulan bu dönem, Emirlik (138/756-317/929) ve Hilâfet (317/929-422/1031) olmak üzere iki ayrı dönemi haizdir. Fetihler neticesinde ortaya çıkan siyasî ve ekonomik çalkantıların durulmaya başladığı Emirlik Dönemi’nde toplumsal refahın artması ile temelleri atılan ilmî ve kültürel faaliyetler, Hilâfet Dönemi’nde ürünlerini vermeye başlamıştır. Doğu İslâm dünyası ile irtibat kurulması ve Emîr ve Halifelerin ilmî çalışmalara verdikleri destek sayesinde, Endülüs Emevîleri Dönemi’nde ilk defa ilmî nesir eserleri telif edilmiştir. Bu dönem ilmî çalışmalar ve eserler açısından oldukça başarılı bir evre olarak değerlendirilebilir. Zira Endülüs kendi ulemasını yetiştirecek donanıma ulaşmış, ilmî nesirde kendine özgü bir kimlik kazanmaya başlamıştır. Müslümanların bu dönemde fetihler ve iç karışıklıkların getirdiği siyasî ve toplumsal sıkıntılardan uzaklaşarak ilmî çalışmalara başlamaları ve Endülüs’ün sonraki nesillerine temel teşkil edecek eserler ortaya koymaları takdire şayandır. Bu dönemin ilmî nesir çalışmalarına, Endülüs’ün tamamını kapsayan ya da yalnızca dönemsel çalışılan araştırmalarda yer verilmiştir. Ancak her iki durumda da edebî faaliyetler bir bütün halinde verildiği için şiir ve edebî nesir de konuya dahil edilmiştir. Dolayısıyla dönemin ilmî nesir kısmı ayrı bir başlık altında ele alınsa da araştırmaların sınırları gereği detay verilememiştir. Endülüs’ün yalnızca ilmî ve kültürel hayatından bahseden çalışmalar da bulunmaktadır. Ancak bu tür çalışmalarda da Endülüs’te yedi asır boyunca ortaya çıkan eserler ele alınmış, Endülüs Emevîleri Dönemi’ne ait ilmî eserler özel bir başlık altında incelenmemiştir. Bu bilgiler ışığında çalışmamız dönemin yalnızca ilmî nesri üzerine odaklanmakta, daha önce yapılan araştırmalar dikkate alınarak, Endülüs Emevîleri Dönemi’nde kaleme alınan ilmî nesir örneklerini derlemeyi ve eksik görülen kısımları ya da çalışmaları tespit etmeyi amaçlamaktadır. İlmî çalışmaların bütünlük içinde sürdüğü dikkate alınarak, siyasî açıdan yapılan dönemsel ayrımlar gözetilmeksizin, nesir örnekleri Emirlik ve Hilâfet Dönemi şeklinde bir ayrıma tabi tutulmamıştır. Endülüs Emevîleri Dönemi’nde ilmî faaliyetlerin gelişmesine katkıda bulunan unsurlara kısaca değinilmekte, çeşitli ilim dallarında ön plana çıkan âlimler ve eserlerinden bahsedilmektedir. Ansiklopedik eserler olarak değerlendirilen edebî telif eserleri ile tabakât eserleri, dinî ilimlere dair eserler ile sosyal ve fennî ilimlerde kaleme alınan eserler çalışmanın kapsamında yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Edebiyatı, Endülüs, Endülüs Emevîleri, Nesir, İlmî Nesir, Tabakât

Kaynakça

• Abbas, İhsan. Târîhu’l-edebi’l-Endelüsî: ‘Asru siyâdeti Kurtuba. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1969.
• Abboud-Haggar, Soha. “İbn Zekvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/460-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Abdünnûr, Cebbûr. el-Muʿcemü’l-edebî. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2. Basım, 1984.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüs’te Bir Tabip Ailesi: Benî Zühr”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 3/1 (Haziran 2020), 137-151.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüs’te Dil Çalışmalarının Kurucu İsmi: Ebû Ali el-Kâlî”. Istanbul Journal of Arabic Studies 2/1 (2019), 3-22.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüs’te Tarih Yazıcılığı”. tarihyazımı 2/2 (2020), 305-324.
• Akaslan, Yaşar. “Endülüs’ün Kıraat İlmindeki Yeri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/1 (Mart 2019), 107-139.
• Ali Şevah İshak. Mu‘cemü Musannefâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. 4 Cilt. Riyad: Dâru’r-Rifâî, 1. Basım, 1403-1404/1983-1984.
• Alper, Ömer Mahir. “İbnü’l-Gurbâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/50. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Alper, Ömer Mahir. “Mecrîtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/278-279. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Altunci, Muhammed. el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’l-edeb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1419/1999.
• Aykaç, Mehmet. “Arîb b. Sa‘d”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/359-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Aykut, Ayhan. “Ansiklopedi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/217-227. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâü’l-müellifîn ve âssârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bal, Faruk. “Endülüs’te Tarım Alanında Ortaya Çıkan Gelişmeler”. İslam Araştırmaları Dergisi 50 (2023), 93-122. https://doi.org/10.26570/isad.1325123
• Bardakçı, Mehmet Necmettin. “İbnü’l-Arabî Öncesi Endülüs’te Tasavvuf”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi (İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2) 23 (2009), 325-355.
• Başal, Abdülhalim. Endülüs’te Kıraat İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Bayraktar Karahan, Fatma. “Endülüs Emevîleri Döneminde Kelâm Karşıtlığının Sebepleri”. Bilimname 2019/37 (Nisan 2019), 141-167. https://doi.org/10.28949/bilimname.447178
• Ba’yûn, Sühâ. İshâmü’l-‘ulemâi’l-Müslimîn fi’l-‘ulûm fi’l-Endelüs asru Mülûki’t-Tavâif. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1. Basım, 1429/2008.
• Beşerî, Sa‘d Abdullah. el-Hayâtü’l-ilmiyye fî asri’l-Hilâfe fi’l-Endelüs. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1401-1406/1981-1986.
• Beylî, Muhammed Berekât. ez-Zühhâd ve’l-mutasavvıfe fî bilâdi’l-Mağrib ve’l-Endelüs hattâ el-karni’l-hâmis el-hicrî. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1993.
• Bozyiğit, Ahmet. “Endülüs’te Felsefî Düşüncenin Gelişmesini Engelleyen Faktörler: Fukaha Sultası Örneği”. Turkish Studies 12/35 (2017), 577-592. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.12563
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. çev. Abdülhalîm en-Neccâr vd. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1959.
• Cebbûr, Cebrâil Süleyman. İbn ‘Abdirabbih ve ‘Ikdühü. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1933.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Taʿrîfât. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: Dâru’r-Reyyân li’t-Türâs, 1403/1983.
• Çağrıcı, Mustafa. “İbn Meserre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/188-193. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Utbî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/237-239. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çınar, Mustafa. Endülüs’te Mülûku’t-Tavâ’if Dönemi Edebî Çevresi (392-424/1031-1090). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Çiftçi, Faruk. Endülüs’te Hilafet Dönemi Edebi Çevresi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Dabbî, Ebû Cafer Ahmed b. Yahyâ. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. thk. İbrâhim el-Ebyârî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1. Basım, 1410/1989.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-nahviyye. Kahire: Dâru’l-Maârif, 7. Basım, 1968.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. İstanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Doğruyol, Hasan. “İbnü’l-Cezzâr, Ebû Ca‘fer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Tabakat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/288-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Ali el-Kâlî, İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn. Kitâbü’l-Emâlî. nşr. M. Abdülcevâd el-Asmaî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Elmalı, Hüseyin. “el-Emâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/72. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Elmalı, Hüseyin. “Kâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/259-260. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ergüven, Şahabettin. “Endülüs’te Dil ve Nahiv Çalışmaları”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (2007), 143-155.
• Feyyûmî, Muhammed İbrâhim. Târîhu’l-felsefeti’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1417/1997.
• Furat, Ahmet Subhi. “Arap Edebiyatında İlk Ansiklopedik Eserler”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7/1-2 (1978), 299-308.
• Furat, Ahmet Subhi. “İslâm Edebiyatında Ansiklopedik Eserler (h. IV-IX./m. X-XV. asırlar)”. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7/3-4 (1979), 211-232.
• Goldziher, Ignaz. “Edeb”. İslâm Ansiklopedisi. 4/105-106. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ts.
• Görgün, Tahsin. “İbn Habîb es-Sülemî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/510-513. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Görmez, Mehmet. “Kâsım b. Asbağ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/540-541. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Gürkan, Nejdet. Arap Edebiyatında Memlûkler/Moğollar Dönemi (656/1258-923/1517). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Haywood, J. A. Arabic Lexicography. Leiden: E. J. Brill, 1960.
• Heykel, Ahmed. el-Edebü’l-Endelüsî mine’l-feth ilâ sükûti’l-hilâfe. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1985.
• Hilâl, Cevdet - Subh, Muhammed Mahmûd. Kurtuba fi’t-târîhi’l-İslâmî. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Küttâb, 1986.
• Hourani, George F. “Endülüs’te Aklî Bilimlerin İlk Gelişimi”. çev. Mehmet Özdemir. Dini Araştırmalar Dergisi 2/6 (2000), 199-211.
• Humeydî, Muhammed b. Fütûh. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs. thk. İbrâhim el-Ebyârî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris. Ahbâru’l-fukahâ’ ve’l-muhaddisîn. thk. Maria L. Avila - Luis Molina. Madrid: el-Meclisü’l-A’lâ, 1992.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris. Kudâtü Kurtuba. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• ‘Inân, Muhammed Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1997.
• Irving, Thomas B. “İbnü’l-Faradî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/39-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿIkdü’l-ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kumeyha - Abdülmecid et-Terhînî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1404/1983.
• İbn Beşküvâl, Ebu’l-Kâsım Halef b. Abdülmelik. Kitâbü’s-Sıla fî târîhi eimmeti’l-Endelüs. thk. İbrâhim el-Ebyârî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• İbn Cülcül, Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân. Tabakâtü’l-etıbbâʾ ve’l-hukemâʾ. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1405/1985.
• İbn Ebû Usaybia, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. el-Kâsım. ‘Uyûnü’l-enbâʾ fî tabakâti’l-etıbbâʾ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ts.
• İbn Ferhûn, Burhâneddin İbrâhîm b. Alî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâi’l-mezheb. thk. Me’mûn b. Muhyiddîn el-Cennân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1417/1996.
• İbn Hâkân el-Kaysî, Ebû Nasr el-Feth b. Muhammed. Matmahu’l-enfüs ve mesrahu’t-teennüs. thk. Muhammed Ali Şevâbike. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Hayyân, Ebû Mervan el-Kurtubî. el-Muktebes fî ahbâri beledi’l-Endelüs. nşr. Pedro Chalmeta. Madrid: el-Ma’hedü’l-İsbâniyyi’l-Arabî li’s-Sekâfe, 1979.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 18 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2014.
• İbn Saîd el-Mağribî, Ebu’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Mûsâ. el-Muğrib fî hule’l-Mağrib. thk. Şevki Dayf. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 4. Basım, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-Nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’. nşr. G. Bergstrasser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh. et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1. Basım, 1410/1989.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh. Kitâbü’l-Hulleti’s-siyerâ’. thk. Hüseyin Mûnis. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 2. Basım, 1985.
• İbnü’l-Faradî, Ebu’l-Velîd Abdullah b. Muhammed. Târîhu ʿulemâi’l-Endelüs. thk. İbrâhim el-Ebyârî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1410/1989.
• İbnü’l-Gurbâlî, Abdullah b. Hüseyn b. Âsım es-Sekafî. el-Envâʾ ve’l-ezmine ve maʿrifeti aʿyâni’l-kevâkib fi’n-nücûm. thk. Nûrî Hammûdî el-Kaysî, Muhammed Nâyif ed-Düleymî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1416–1996.
• İbnü’l-Hatîb, Lisânüddîn Muhammed b. Abdullah. A‘mâlü’l-a‘lâm fî men bûyi’a kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm. thk. Seyyid Kesravî Hasen. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Jiménez Castillo, Pedro - Camarero, Inmaculada. “Los tratados de agricultura como fuente para el estudio de la propiedad aristocrática andalusí”. Al-Qantara 42/1 (2021), 1-33. https://doi.org/10.3989/alqantara.2021.001
• Kahya, Esin. “Zehrâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/189-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kandemir, M. Yaşar. “Bakî b. Mahled”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/541-542. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Vaddâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/435-436. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karlığa, H. Bekir. “İbn Cülcül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/403-404. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1414/1993.
• Kıftî, Ebu’l-Hasen Cemâlüddîn Ali b. Yûsuf. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1. Basım, 1406/1986.
• Kılıç, Fatih. Endülüs’te Murâbıtlar Dönemi Edebî Çevresi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Kırbıyık, Kasım. “Abbas b. Firnâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/24. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Köse, Saffet. “İbn Dâvûd ez-Zâhirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/410-411. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer. Şeceratü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. 2 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1349-1350/1929-1930.
• Makarrî, Ahmed b. Muhammed. Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Mekkî, Mahmud Ali. “Ensayo sobre las aportaciones orientales en la España Musulmana”. Revista del Instituto de Estudios Islámicos en Madrid 11-12 (1963-1964), 7-140.
• Meşînî, Mustafa İbrâhim. Medresetü’t-Tefsîr fi’l-Endelüs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1406/1986.
• Micheau, F. “Le connaissance d’Ibn al-Ğazzār, médecin de Kairouan, dans l’orient arabe”. Arabica 43/3 (1996), 385-405.
• Mûnis, Hüseyin. Târîhu’l-Coğrâfyâ ve’l-coğrâfiyyîn fi’l-Endelüs. Kahire: el-Münazzametü’l-Arabiyye li’t-Terbiye ve’s-Sekâfe ve’l-Ulûm, 2. Basım, 1406/1986.
• Mutlak, Albîr Habîb. el-Hareketü’l-lugaviyye fi’l-Endelüs. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asrıyye, 1967.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları: Kültür ve Medeniyet. Ankara: TDV Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları: Siyasî Tarih. Ankara: TDV Yayınları, 5. Basım, 2019.
• Özdemir, Mehmet. “Müvelledûn’un Endülüs Emevîleri Döneminde Kültürel Hayattaki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34/1-4 (1993), 175-208.
• Özdemir, Mehmet. “Râzî, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/478-479. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özel, Ahmet. “Huşenî, Muhammed b. Hâris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/421-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Palencia, Angel Gonzalez. Târîhu’l-fikri’l-Endelüsî. çev. Hüseyin Mûnis. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe ed-Dîniyye, 1955.
• Robson, James. “Sünen-i Nesâî [Nüshalarının] Rivayeti”. çev. Musa Erkaya. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2014), 189-215.
• Sâid el-Endelüsî, Ebu’l-Kâsım İbn Ahmed. Tabakâtü’l-ümem. nşr. Luvîs Şeyho. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1912.
• Samarrâî vd., Halîl İbrâhim. Târîhu’l-Arab ve hadâratühüm fi’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Cedîd, 1. Basım, 2000.
• Sanchez, Expiracion Garcia. “ez-Zirâatü fî İsbânyâ el-Müslime”. el-Hadâratü’l-‘Arabiyyetü’l-İslâmiyye fi’l-Endelüs. ed. Selma el-Hadrâ el-Ceyûsî. 2/1367-1384. Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-‘Arabiyye, 2. Basım, 1999.
• Sarı, Mehmet Ali. “İbdâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/263-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Serhân, Muhammed Ebu’n-Necâ - Cumu‘a, Muhammed el-Cüneydî. el-Edebü’l-‘Arabî ve târîhuhû fi’l-‘asri’l-câhilî. Riyad: Metâbiu’r-Riyâd, 1376/1957.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-‘Arabî. çev. Arafe Mustafa. 2. Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-‘Arabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 1. Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-‘Arabî. çev. Abdullah b. Abdullah Hicâzî. 3. Cilt. Riyad: Câmiatü’l-Melik Suûd, 1430/2009.
• Süyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Buğyetü’l-vu‘ât. thk. Ebu’l-Fazl İbrâhim. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1399/1979.
• Şahyar, Ayşe Esra. “Sâbit b. Hazm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/351-352. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Şek‘a, Mustafa Muhammed. “İbn Abdürabbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/281-283. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Şentürk, Mustafa. “Endülüs Tefsîr Kültürü”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (2012), 53-72. https://doi.org/10.14395/jdiv81
• Şeyban, Lütfi. Endülüs Alimleri. İstanbul: Ketebe Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Taha, Abdulvahid Zennun. “Endülüs’te Arap Tarih Yazıcılığının Doğuşu”. çev. Mustafa Hizmetli. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/1 (1999), 731-764.
• Topaloğlu, Nuri. “Huşenî, Muhammed b. Abdüsselâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/420-421. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Tülücü, Süleyman. “el-Bâriʿ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/73-74. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Üstün, Mahmut. Endülüs Edebiyatı (Benî Ahmer/Nasrîler Dönemi). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Vâfî, İbrâhim Ahmed. “et-Tefsîr ve ‘Ulûmu’l-Kur’ân bi’l-garbi’l-İslâmiyyi mine’l-karni’s-sânî ile’l-karni’s-sâmini’l-hicrî”. es-Sicillü’l-‘ilmî li-nedveti’l-Endelüs. nşr. Abdullah b. Ali ez-Zeydân vd. 5/10-84. Riyad: Mektebetü’l-Meliki’l-Abdilazîz el-Âmme, 1417/1996.
• Varol, M. Bahaüddin. “Endülüs’te Coğrafya ve Coğrafyacılar”. İSTEM 14 (2009), 61-77.
• Vehbe, Mecdî - Mühendis, Kâmil. Mu‘cemu’l-mustalahâti’l-‘Arabiyye fî’l-luga ve’l-edeb. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 2. Basım, 1984.
• Yalar, Mehmet. “Arap Edebiyâtı Bağlamında Edebiyât Kavramına Analitik Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2005), 1-23.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Îsâ b. Dînâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/479-480. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Saim - Erbaş, Furkan. “Endülüs Emevî Halifesi II. Hakem’in İlmî Kişiliği ve İlim Hayatına Sağladığı Katkılar”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2017), 157-185. https://doi.org/10.30627/cuilah.326626
• Zavalsız, Halit. “Zübeydî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/519-520. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401-1409/1981-1988.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-‘Arabiyye. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hilâl, ts.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lugaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1984.