Badī‘iyyāt in Arabic Poetry: An Analytical and Rhetorical Study of Safiyy al-Dīn al-Hillī’s Badī‘iyya

Yıl 2025, Sayı: 10, 122 - 143, 30.06.2025

Abdulmalik Ömer , Evren Torbalı

https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1686652

Öz

This study explores the phenomenon of Badī‘iyyāt in Arabic poetry through an in-depth analytical examination of Safiyy al-Dīn al-Hillī’s “al-Kāfiyya al-Badī‘iyya”, one of the most comprehensive and distinguished examples of this genre. The work exemplifies the fusion of artistic creativity with systematic rhetorical construction (balāgha), presenting an advanced model where madīh nabawī (prophetic praise) is intricately interwoven with rhetorical artistry. The significance of this poetic text lies in its combination of expressive aesthetics and meticulously crafted poetic form, situating it as a pivotal point in the evolution of the Badī‘iyya tradition within the broader context of Arabic literary history. The research aims to trace the historical and critical origins of this poetic form, analyze its artistic and rhetorical structures, and uncover its aesthetic and educational dimensions. It pays particular attention to the uniqueness of al-Hillī’s experience, wherein he transcends the conventional employment of badi‘ (rhetorical embellishments) to create a spiritually resonant and artistically rich poetic experience. This study adopts a critical-analytical approach, interpreting the Badī‘iyya not merely as a literary composition, but as a cultural phenomenon reflecting a high level of rhetorical consciousness and mature artistic vision. The study addresses two interrelated dimensions: the first is theoretical, exploring the general concept of Badī‘iyyāt, their historical emergence, development across literary periods, and the critical discourses that accompanied them. It also highlights the formal and thematic characteristics that distinguish this poetic genre. The second dimension is applied, focusing on the analysis of “al-Kāfiyya al-Badī‘iyya” in terms of its poetic structure, precise use of rhetorical devices, and its ability to generate rich, multi-sensory imagery (visual, auditory, olfactory, tactile, and gustatory). These elements contribute to the glorification of the Prophet Muhammad (peace be upon him) and enhance the text’s spiritual and devotional depth. Employing a descriptive-analytical methodology grounded in the poetic text and its commentaries, the study considers the cultural and historical contexts that shaped the production of this unique literary form. In doing so, it offers a more profound and flexible reading of Badī‘iyyāt, which remain relatively marginalized in modern scholarship. The research underscores the genre’s potential to express a creative synthesis between prophetic praise and rhetorical craftsmanship within an authentic artistic framework. The study concludes that Safiyy al-Dīn al-Hillī stands as one of the foremost pioneers of Badī‘iyyāt, and that his composition represents a culminating moment in the artistic and rhetorical development of the genre. His integration of 145 distinct badi‘ rhetorical devices in an organically cohesive manner, alongside vivid sensory imagery, yields a rare depth of poetic expression. Al-Hillī emerges not merely as a transmitter of rhetorical knowledge but as a poet who rearticulated it creatively through verse. His Badī‘iyya stands as a literary, pedagogical, and spiritual document that reflects encyclopedic erudition and poetic brilliance, exerting a multifaceted impact on the audience intellectually, aesthetically, and emotionally.

Anahtar Kelimeler

Badī‘iyyāt , Safiyy al-Dīn al-Hillī , al-Kāfiyya al-Badī‘iyya , Prophetic praise , Poetic imagery , Rhetorical arts , Balāgha , Didactic poetry

البديعيات في الشعر العربي: دراسة تحليلية فنية وبلاغية لبديعية صفيّ الدين الحلّي

Öz

يتناول هذا البحث ظاهرة "البديعيات" في الشعر العربي من خلال دراسة تحليلية معمّقة لمنظومة "الكافية البديعية" لصفيّ الدين الحلي، التي تُعدّ من أبرز وأشمل النماذج الشعرية في هذا الفن، حيث تزاوج بين الإبداع الفني والبناء البلاغي المنهجي، وتمثّل مثالًا متقدّمًا على تداخل المدح النبوي مع الصناعة البلاغية في الأدب العربي. وتأتي أهمية هذا النموذج من كونه يجمع بين الجمالية التعبيرية والتكوين الفني المدروس، ما يجعله نصًّا جديرًا بالتأمل والتحليل في سياق تطوّر القصيدة البديعية وموقعها داخل خريطة الأدب العربي. يسعى البحث إلى تتبّع الجذور التاريخية والنقدية لهذا النوع الأدبي، وتحليل بنيته الفنية والبلاغية، واستجلاء أبعاده الجمالية، والدلالات التربوية التي ينطوي عليها، مع التركيز على فرادة تجربة صفيّ الدين الحلي، الذي قدّم عبر هذه المنظومة نصًا يتجاوز التوظيف التقليدي لفنون البديع، ليخلق تجربة شعرية غنية تنبض بالحس الإيماني والعمق الفني. ويستند البحث إلى رؤية نقدية تحليلية تهدف إلى فهم هذا النموذج بوصفه ظاهرة أدبية وثقافية تعبّر عن وعي بلاغي راقٍ ومقاربة فنية ناضجة. يتناول البحث بُعدين متكاملين: أولهما نظري يتقصّى المفهوم العام للبديعيات، ويستعرض ظروف نشأتها التاريخية، وتطوّرها عبر العصور، والاتجاهات النقدية التي واكبتها، مع التوقف عند الخصائص الشكلية والموضوعية التي ميّزت هذا النوع الشعري. أما البعد الثاني فهو تطبيقي، يركّز على تحليل "الكافية البديعية" من حيث بناؤها الفني، وتوظيفها الدقيق لفنون البديع، وقدرتها على خلق صور شعرية حسية متعددة الأبعاد تُسهم في تمجيد مقام النبي صلى الله عليه وسلم وتعزيز الأثر الروحي للنص، ما يضفي عليه طابعًا تعبدّيًا وروحيًا فريدًا. وقد اعتمدت الدراسة على المنهج التحليلي الوصفي، مستندة إلى النص الشعري وشرحه، مع مراعاة السياقات الثقافية والتاريخية التي ساهمت في إنتاج هذا النمط الأدبي الخاص، بما يتيح قراءة أكثر عمقًا ومرونة. وتكمن أهمية هذا البحث في إعادة الاعتبار إلى هذا الفن المهمّش نسبيًا في الدراسات الحديثة، من خلال الكشف عن قدرته على التعبير عن التداخل الخلّاق بين المدح النبوي والصناعة البلاغية ضمن رؤية فنية أصيلة. وتوصّلت الدراسة إلى أن صفيّ الدين الحلي يُعدّ من أبرز روّاد البديعيات، وأن منظومته تمثّل لحظة اكتمال فني وبلاغي متقدّمة في هذا الحقل الأدبي، حيث وظّف مئة وخمسة وأربعين نوعًا من فنون البديع بشكل متكامل، مندمج مع صور شعرية متعدّدة الحواس (بصرية، سمعية، شمية، لمسية، وذوقية)، مما أضفى على النص عمقًا تصويريًا نادرًا. كما تبيّن أن الحلي لم يكن مجرّد ناقل للمعرفة البلاغية، بل أعاد إنتاجها شعريًا بإبداع خاص، فجاءت بديعيته وثيقة أدبية وتعليمية وروحية تعبّر عن وعي موسوعي، وبراعة شعرية أثبتت قدرتها على التأثير في المتلقي من مختلف الأبعاد العلمية والجمالية والوجدانية.

Anahtar Kelimeler

البديعيات , صفي الدين الحلي , الكافية البديعية , المدح النبوي , الصورة الشعرية , فنون البديع , البلاغة , الشعر التعليمي

Arap Şiirinde Bedî‘iyyât: Safiyyüddîn el-Hillî‘nin Bedî‘iyesi Üzerine Sanatsal ve Belâgat Açısından Analitik Bir İnceleme

Öz

Bu çalışma, Arap şiirinde bedî‘iyyât olgusunu, söz sanatlarının sistematik bir yapıda işlendiği en kapsamlı ve seçkin örneklerden biri olan Safiyyuddîn el-Hillî’nin “el-Kâfiyye el-Bedî‘iyye” manzûmesi üzerinden derinlemesine tahlil etmektedir. Söz konusu eser, sanatsal estetik ile nazmî belâgatin bütünleştiği özgün bir yapı arz etmekte ve nübüvvet methiyesinin belâgî sanatlarla kaynaştığı ileri düzeyde bir temsil örneği sunmaktadır. Bu manzûmenin önemi, hem estetik ifâde gücü hem de teknik bakımdan planlanmış sanatsal kompozisyonu itibarıyla, bedî‘iyyât türünün şiirsel gelişim süreci içinde mühim bir mertebede yer alıyor oluşundan kaynaklanmaktadır. Bu araştırma, bedî‘iyyâtın tarihî ve tenkîdî kökenlerini izlemeyi, yapısal ve belâgî unsurlarını tahlil etmeyi, estetik boyutlarını ve içerdiği terbiyevî mesajları ortaya koymayı hedeflemekte; özellikle de Safiyyuddîn el-Hillî’nin bu sahadaki özgün tecrübesine odaklanmaktadır. Hillî, bu manzûmesiyle bedî‘ sanatlarını sathî bir şekilde kullanmakla yetinmemiş, bilakis derin bir îmânî duyarlılık ve yüksek bir sanatsal idrakle yoğrulmuş zengin bir şiirî tecrübe ortaya koymuştur. Araştırma, bu eseri sadece edebî değil, aynı zamanda kültürel bir fenomen olarak değerlendirmekte ve onu yüksek belâgat şuûru ve kemâle ermiş sanatsal bir yaklaşımın ürünü olarak anlamlandırmayı amaçlamaktadır. Çalışma, biri nazarî, diğeri tatbikî olmak üzere iki temel boyutu ihtivâ etmektedir. Nazarî kısımda bedî‘iyyât türünün genel çerçevesi, tarihsel arka planı, gelişim süreci ve tenkîdî yaklaşımlar ele alınmakta; türün şekil ve muhtevâya dair öne çıkan hususiyetleri irdelenmektedir. Tatbikî kısım ise “el-Kâfiyye el-Bedî‘iyye”nin sanat yapısını, bedî‘ sanatlarının titizlikle ve ustalıkla kullanımını, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) yüce makamını tebcîl eden çok boyutlu hissî tasvirlerin rolünü ve bu bağlamda metnin kazandığı mânevî ve ibâdetvârî boyutu analiz etmektedir. Araştırma, metnin kendisine ve şerhlerine dayanarak tahlîlî-taṣvîfî bir yöntemle yürütülmüş; bu şiirî türün ortaya çıkışına katkı sunan tarihi ve kültürel bağlamlar dikkate alınarak daha derinlikli bir okuma sağlanmaya çalışılmıştır. Bu yönüyle, modern araştırmalarda görece ihmal edilen bedî‘iyyât türüne yeniden kıymet atfedilmekte; nübüvvet medhi ile belâgî inşânın yaratıcı bir terkîb içinde nasıl ifade bulduğunu gösteren orijinal bir sanat vizyonu ortaya konulmaktadır. Araştırmanın neticesinde, Safiyyuddîn el-Hillî’nin bedî‘iyyât sahasının en önde gelen temsilcilerinden biri olduğu ve “el-Kâfiyye el-Bedî‘iyye” adlı manzûmesinin bu türün zirve noktalarından birini teşkil ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Şair bu eserinde yüz kırk beş bedî‘ sanatını organik bir bütünlük içerisinde kullanmış; görsel, işitsel, kokusal, dokunsal ve tadî duyulara hitap eden tasvirlerle derin bir şiirsel tahayyül ortaya koymuştur. Hillî, bu yönüyle yalnızca belâgat ilmini nakleden biri değil, onu şiir diliyle yeniden inşâ eden özgün bir sanatkâr olarak temâyüz etmiştir. Bedî‘iyyesi hem edebî hem de tedrîsî ve rûhânî bir vesîka olarak değerlendirilebilecek nitelikte olup, ansiklopedik bir bilinç ve yüksek bir sanat kudretiyle şekillendirilmiş; muhatap üzerinde ilmî, estetik ve duygusal boyutlarda derin bir tesir icrâ etmeyi başarmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bedî‘iyyât , Safiyyüddîn el-Hillî , el-Kâfiyye el-Bedî‘iyye , Nebî methiyesi , Şiirsel imge , Bedî‘ sanatları , Belâgat , Didaktik şiir

Kaynakça

• Abu Zeyd, Ali. el-Bediiyyât fi’l-edeb el-Arabî neş’etuhâ ve tevessuuha ve etharuhâ. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 1983. el-Hallî, Safiyyüddîn. ed-Dîvân.
• el-Hallî, Safiyyüddîn. en-Netâic el-İlâhiyye fi şerh el-Kâfiyye el-Bediiyyye. Mısır: Mektebet Büstân el-Ma‘rifet, 2007.
• el-Hallî, Safiyyüddîn. Şerh el-Kâfiyye el-Bediiyyye. Beyrut: Dâr Sâdır, 1992.
• İbn Hicce el-Hamevî. Hazânetü’l-Edeb. Beyrut: Dâr Sâdır, 2005.
• el-Hafâcî, Şihâbüddîn. Rîhânetü’l-Elbâ ve Zehretü Miyâhi’d-Dünyâ. Kahire: Matbaat Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâ’uhu, 1967. er-Receb, İmân Avvâd. Bediiyyâtü’l-Asr el-Memlûkî beyne’l-Bedî‘ ve’l-Medîh en-Nebevî. Cezayir: Cîl ed-Dirâsât el-Edebiyye ve’l-Fikriyye, 2020.
• es-Sahâvî, Şemsüddîn. ed-Dav’ el-Lâmi‘ li-Ehli’l-Karn et-Tâsi‘. Beyrut: Dâr el-Cîl, 1992.
• es-Sekkâkî, Yûsuf. Miftâh el-‘Ulûm. Beyrut: Dâr el-Kutub el-İlmiyye, 1983.
• es-Safedî, Halîl b. Aybek. Nüket el-Himyân. Mısır: el-Matba‘a el-Cemâliyye, 1911.
• el-Askalânî, İbn Hacer. ed-Dürer el-Kâmine fî A‘yân el-Mi’e es-Sâmine. Beyrut: Dâr el-Kutub el-İlmiyye, 1997. el-Mu‘tez, Abdullah. el-Bedî‘ ve’l-Bediiyyât. Dımaşk: Dâr el-Hikme, 2012.
• Hammûde, Sa‘d. Durûs fi’l-Belâga el-Arabiyye. Kahire: Dâr el-Ma‘rifet el-Câmi‘iyye, 1999.
• Selâm, Muhammed Zeglûl. el-Edeb fi ‘Asr el-Memlûkî. İskenderiyye: Menşe’et el-Ma‘ârif, 1968. Sultân, Munîr. el-Bedî‘ Te’sîl ve Tecdîd. İskenderiyye: Menşe’et el-Ma‘ârif, 1986.
• Sultânî, Muhammed Alî. Me‘a el-Belâga el-Arabiyye. Dımaşk: Dâr el-Ma’mûn, 1979. Selîm, Mahmûd Rızk. ‘Asr Sâlâtîn el-Memâlîk ve Netâcihü’l-‘İlmiyye ve’l-Edebiyye. Kahire: Dâr el-Kitâb el-Arabî, 1962.
• Dayf, Şevkî. el-Belâga Tevessu‘ ve Târîkh. Kahire: Dâr el-Ma‘ârif, 1955.
• ‘Aykûs, el-Hıdır. Cemâliyyât el-Bediiyyât ve Husûsiyyâtühâ el-Fenniyye. Dubai: Âfâk es-Sekâfe ve’t-Turâs, 1989.
• Mubârek, Zekî. el-Medâ’ih en-Nebeviyye fi’l-Edeb el-Arabî. Beyrut: el-Mektebe el-Mısriyye, 2017.
• Matlûb, Ahmed. Dirâsât Belâgiyye ve Nakdiyye. Bağdat: Vezâret es-Sekâfe ve’l-İ‘lâm, 1980. Matlûb, Ahmed. Menâhic Belâgiyye. Kuveyt: Vekâlet el-Matbû‘ât, 1973.
• Mûsâ, Ahmed İbrâhîm. es-Sıbg el-Bedî‘î fi’l-Luğa el-Arabiyye. Kahire: Dâr el-Kâtib el-‘Arabî, 1969.