Altayistik Bakışla Türkçede Zıt Ses Olayları-II: Daha Çok Çaba Yasası

Yıl 2024, , 1 - 7, 31.07.2024

Mehmet Hazar

https://doi.org/10.47257/busad.1390121

Öz

Dil bir döngü çerisinde kendisini yenileyip durmaktadır. Çemberin bir yarısında daha az çabası varken diğer yarısında daha çok çaba yasası yer almaktadır. Sümercedeki verintilerinden dolayı yaşayan en eski yazı dili olan Türkçe bu ömrünü çok ağır bir şekilde değişim yaşamasına borçludur. Türkler kendi icat ettikleri Köktürk işaretleriyle metinlerini günümüze kadar okuta gelmişlerdir. İşte Türkçe zıtlıklar içerisinde yaşamasını devam ettirmiş ve gerektiğinde daha çok çaba yasasını daha az çaba yasası kadar kullanmıştır. Bu çalışmada önce genel olarak ve morfolojik yönden daha çok çaba yasasına değinilmişse de esas irdeleme ses olaylarında yapıldı. Ses olayları ile ilgili örnek sözcükler gerektiğinde ağızlardan, lehçelerden ve Altay dil grubu üyelerinde de verildi. Türk dilinin İlk Türkçe dönemi Hazar Tamgasın adını verdiğimiz sıralı kura kaidesindeki ön seste #K3 (*p’, *δ, *ĝ) ve arkaik çokluk eki +l* ile başlar. Çuvaşların ataları bu dönemde ortak dilden ayrılmıştır. Gerektiğinde Türk dilinin kız kardeşi Macarcaya da bakılır. Ana Türkçe döneminde kök vokalinde bulunan birincil uzun ünlü söz konusudur. Eski Kuzey Doğu lehçesinin devamı Yakutça da bu devirde ayrıldı. Eski Türkçede kök vokalinden sonra korunan d/ ünsüzü vardır. Halaç Türkçesi bu dönemden hemen önce ayrılmıştır. Orta Türkçe Türk dilinde lehçe koyulaşmasına sebep olan en önemli ses olayı ø, w < g > k olur. Klasikleşmeye başlayan Erken Azerbaycan Türkçesi de Oğuzcanın diğer bir kolu olur. Yeni Türkçe döneminde Çağatay Türkçesindeki é/ ve Osmanlı Türkçesindeki /ŋ/ söz konusudur. Çağdaş Türk lehçeleri döneminde ise önce Kzk. ş > s olması ve Bşk. ile Yak. s > h olması karakteristiktir. Kısacası Daha Kolay Çaba Yassının zıddını anlamak için Fono-Altayistik tahlile ihtiyaç vardır.

Anahtar Kelimeler

Zıtlık, Altayistik, fonem, döngü, ses yarılması.

Etik Beyan

-

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Opposite Sound Phenomena in Turkish from an Altayistic Perspective-II: The Law of More Effort

Öz

Language keeps renewing itself in a cycle. While one half of the circle has less effort, the other half has the law of more effort. Turkish, which is the oldest surviving written language due to its borrowings from Sumerian, owes its life to the fact that it has undergone severe changes. Turks have been able to read their texts with the Orkhon signs they invented until today. Here, Turkish continued to live in contradictions and used the law of more effort as well as the law of less effort when necessary. In this study, although the law of effort was first mentioned in general and morphologically, the main analysis was made on sound events. Sample words related to sound events were also given from dialects, dialects and members of the Altai language group when necessary. The Early Turkic period of the Turkish language begins with the front sound #K3 (*p', *δ, *ĝ) and the archaic plural suffix +l* in the sequential lot base that we call Hazar’s Tamga. The ancestors of the Chuvash broke away from the common language during this period. When necessary, Hungarian, the sister language of the Turkish language, is also used. In the Proto-Turkic period, there is a primary long vowel found in the root vocal. Yakut, a continuation of the Old North Eastern dialect, also diverged during this period. In Old Turkish, there is a preserved d/ consonant after the root vocal. Halach Turkish split off just before this period. The most important sound event that causes dialect darkening in the Middle Turkic Turkish language is ø, w < g > k. Early Azerbaijani Turkish, which started to become a classic, is another branch of Oghuz language. In the New Turkish period, é/ in Chagatai Turkish and /ŋ/ in Ottoman Turkish are in question. In the period of modern Turkish dialects, first Kzk. ş > s and Head. with Approx. It is characteristic that s > h. In Short, Easier Effort Phono-Altayistic analysis is needed to understand the opposite of flat.

Anahtar Kelimeler

Antonym, Altayistic, phoneme, cycle, sound splitting.

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Böler, T. (2021). Türkiye Türkçesi Ses Bilgisi, (3. Baskı), İstanbul: Kesit Yayınları.
• Buran, A. (2006). Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler. Iı. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni, 10-12 Nisan, 1-16.
• Çağatay, S. (1954). Türkçede Ŋ Ġ Sesine Dair, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Ankara: Tdk Yayınları. (2): 15-30.
• Daşdemir, M. (2014). Türkçede Ekonomi Yasasına Aykırı Fonetik Değişiklikler. Türk Dil Bilgisi Toplantıları, Türkiye Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi, Bildiriler, Ankara: Tdk Yayınları, 31 Ekim-1 Kasım, 71-74.
• Demirci, K. (2009). En Az Çaba Yasası ve Kazak Türkçesindeki Yaygın Örnekleri. Bilig, (72): 25-42.
• Demirezen, M. (2005). Çağdaş Türkçede İkincil Sesletim Sorunları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (2005-I): 58-68.
• Develi, H. (1997). Türkiye Türkçesi ile Tatarca Arasındaki Ses Denklikleri Üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 27 (0): 73-99.
• Eker, S. (2009). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Gordon, M. K. (2006). Syllable Weight: Phonetics,Pphonology, Typology, New York And London: Routledge.
• Güngördü, E. (2009). Türkçede -Ka- Pekiştirme Eki, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (Iı): 7-43.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Tdk Yayınları.
• Kılıç, E. (2018). Ana Türkçedeki Fonemik Yarılmaların Eski Türkçedeki Yardımcı Seslerin Oluşumundaki Etkisi, (Danışmanı: Dr. Öğr. Üyesi Serpil Ersöz), Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Dili Programı Yüksek Lisans Tezi.
• Kul, M. (2007). The Principle Of Least Effort Within The Hierarchy Of Linguistic Preferences: External Evidence From English, Poznań: Instytucie Filologii Angielskiej Uniwersytetu.
• Kunduracı, A. (2019). Damaksıllaşma ve [Öndil] Üzerine: Türkçe Ve Karayca Uyumlarındaki Örtüşme. Dil Dergisi, (170-2): 8-29.
• Özkan, A. (2014). Tersine Uyumsuzluk. Türkçede Ekonomi Yasasına Aykırı Fonetik Değişiklikler. Türk Dil Bilgisi Toplantıları, Türkiye Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi, Bildiriler, Ankara: Tdk Yayınları, 31 Ekim-1 Kasım, 185-205.
• Öztürk, J. (2017). “Türk Dilinde Daha Çok Çaba İsteyen Değişimler”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6 (4): 2182-2208.
• Özezen, M. Y., Düşmez, Ö. A. (2014). Türkçe’den Örneklerle Dilde Sıradışılıklar / Dilsel Saçmalıklar. Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı, Adana: Çukurova Üniversitesi Yayınları, Ss. 327-338.
• Sevinçli, V., Çiçek, S. (2019). Türkçede Ses Türemesi -Orhun Yazıtlarından Evliya Çelebi Seyahatnamesine Kadar. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (18): 1233-1272. Taylan, E. (2015). The Phonology And Morphology Of Turkish, Boğaziçi University Press.
• Tekin, T. (2005). On The History Of The Labial Vowel Shifts İn Tatar And Bashkir. Makaleler 3, (Hazırlayanlar: Emine Yılmaz-Nurettin Demir), Ankara: Grafiker Yayınları, 317-327.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara.
• Tekin, T. (1983). Üçüncü Kişi İyelik Eki Üzerine. Genel Dilbilim Dergisi, Iı. (7-8):10-17.
• Tuna, O. N. (1949). Türkçede Tekrarlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi-Tded, Iıı (3-4): 429-447.
• Tuna, O. N. (1960). Köktürk Yazılı Belgelerinde ve Uygurcada Uzun Vokaller. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (8): 213-282.