AHAMENİŞ/PERS YAZITLARINDAKİ BAZI DİNÎ TEMALARIN AVESTA İLE BENZEŞMESİ

Yıl 2025, Sayı: 30, 365 - 378, 29.10.2025

Mahmut Polat

https://doi.org/10.29029/busbed.1579593

Öz

Geniş coğrafyada egemenlik kuran Pers kökenli Ahamenişlerin dinî gelenekleriyle ilgili bilgiler ve veriler sınırlıdır. Kimi araştırmacılara göre Ahamenişlerin eski İran dinî geleneğine mensup oldukları, bazılarına göre de Zerdüştî oldukları varsayılır. Ahamenişlerin dinsel gelenekleri hakkında veri sunan temel İranî kaynakların başında Ahameniş/Pers yazıtları gelmektedir. Yazıtlarda dönemin dinî inanç ve gelenekleriyle ilgili çeşitli ifadeler, figürler, semboller yer almaktadır. Fakat Ahamenişlerin kutsal metinleri, duaları, ritüelleri, dinî kurumları, din anlayışları hakkında bilgiler ise bulunmamaktadır. Bu metinlerde geçen "Auramazda", "Anahata", "Mithra", "arta", "baga", "daiva", "drauga", "haoma" "magush" "yad" gibi dinî isim, kavram ve sözcükler Antik İran dinî geleneğinde ve Zerdüştîlikte aynı şekilde bulunmaktadır. Bunların içeriği, işlevi, kullanım amacı Zerdüştîliğin kutsal kitabı Avesta ile benzeşmektedir. Ahameniş kabartmalarındaki figürler, motifler, semboller de anlam ve işlev açısından Zerdüştî gelenekle örtüşmektedir. Güneş, ateş, boğa, fereveher vb. ortak dinî ve kültürel unsurlar bulunmaktadır. Ahamenişlerle ilgili tarih kaynaklarında verilen bilgiler de bunu teyit etmektedir. Yazıtlarda ve Avesta’da yer alan dinî kavramların ve sembollerin karşılaştırılması sonucunda Ahamenişlerin dinî geleneğiyle Zerdüştîliğin benzeştiği, zamanla iç içe geçtiği kuvvetle muhtemel görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ahameniş/Pers Yazıtları , Zerdüştîlik , Avesta , Ahuramazda , Anahita , Mitra , Baga

SIMILARITY OF RELIGIOUS THEMES IN ACHAEMENID/PERSIAN INSCRIPTIONS WITH AVESTA

Öz

Information and data about the religious traditions of the Achaemenids of Persian origin, who dominated a wide geography, are limited. According to some researchers, it is assumed that the Achaemenids belonged to the ancient Iranian religious tradition, and according to others, they are Zoroastrians. Achaemenid/Persian inscriptions are one of the main Iranian sources that provide data about the religious traditions of the Achaemenids. The inscriptions contain various expressions, figures and symbols related to the religious beliefs and traditions of the period. However, there is no information about the sacred texts, prayers, rituals, religious institutions and religious understanding of the Achaemenids. ''Auramazda'', ''Anahata'', ''Mithra'', ''arta'', ''baga'', ''daiva'', ''drauga'', ''haoma'' mentioned in these texts religious names, concepts and words such as "magush" and "yad" are found in the ancient Iranian religious tradition and Zoroastrianism alike. Their content, function and purpose are similar to Avesta, the holy book of Zoroastrianism. The figures, motifs and symbols in the Achaemenid reliefs also overlap with the Zoroastrian tradition in terms of meaning and function. Sun, fire, bull, fereveher etc. there are common religious and cultural elements. The information given in historical sources about the Achaemenids also confirms this. As a result of the comparison of religious concepts and symbols in the inscriptions and the Avesta, it seems highly probable that the religious tradition of the Achaemenids and Zoroastrianism were similar and intertwined over time.

Anahtar Kelimeler

Achamenid/Persian Inscriptions , Zoroastrianism , Avesta , Ahuramazda , Anahita , Mitra , Baga

Kaynakça

• Aiskhülos. (2015). Persler. Çev. (Y. Gurur Sev) İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Akyar, N. (2022). İslam Öncesi İran Dinlerinde Din Adamı ve Ruhbanlık. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Alıcı, M. (2012). Kadim İran’da Din. İstanbul: Ayışığı kitapları.
• Azergoşasp, F. (1384 HŞ). Gatha. Tahran: İntişârât-ı Fereveher, 3. baskı.
• Bahar, M. (1388 HŞ). Edyan-ı Asyayı. Tahran: Neşr-i- Çeşme, 8. baskı.
• Behrami, E. (1369 HŞ). Ferheng-i Vajehayi Avesta. ed. Feridun Cüneydi. Tahran: Bunyad-ı Nişabur, Neşr-i Belh.
• Beyani, Ş. (1390 HŞ). Tarih-i İran-ı Bastan 2. Tahran: Sazman-ı Mutalea vu Tedvin-i Kutub-ı Ulum-ı İnsani Dânişgâhha, 7. baskı.
• Boyce, M. (1393 HŞ). Menabi-i Mektub-ı Din-i Zerdüştî. Çev. Şima Cafari-Dehaghi. Tahran: Merkez-i Dâiretü’l-Meârif-i Bozorg-i İslami, 2. baskı.
• Duchesne-Guillemin, J. (1385 HŞ). Din-i İran-ı Bastan. Çev. Rüya Müneccem, Tahran: Neşr-i- İlm, 2. baskı.
• Duchesne-Guillemin, J. & Sakibfer. M. (1393 HŞ). Din-i Hahamenşiyan. Tahran: Neşr-i- Şuraferin.
• Dustkhah, C. (1392 HŞ). Avesta. Tahran: İntişârât-ı Morvarid, 17. baskı.
• Ferevaşi, B. (1390 HŞ). Ferheng-i Zeban-ı Pehlevi. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tehran, 6. baskı.
• Geldner, K. F. (1896) Avesta: The Sacred Books of Parsis. Stuttgard.
• Güneş, A. (2019). Zerdüştîlikte Melek İnancı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Gürkan, S. L. (2008).Yahudilik. Ankara: İsam Yayınları, 2. baskı.
• Herodotos. (2019). Tarih. Çev. Müntekim Ökmen. İstanbul: İş Bankası Yayınları XV. baskı.
• Kızıl, H. (2014). Mecusilikte Ateş Sembolü. Diyarbakır: A Grafik.
• Ksenophon. (2019). Anabasis. Çev. Ari Çokona. İstanbul: İş Bankası Yayınları IV. baskı.
• Meçin, M. M. (2019). Zerdüştîliğin Temel Öğretileri. Ankara: Akademisyen Kitabevi.
• Memiş, E. (2018). Eski İran Tarihi (Medler, Persler, Partlar). Bursa: Ekin Yayınevi.
• Movlayi, Ç. (1387 HŞ). Râhnâme-yi Zeban-ı Farisiyi Bastan. Tahran: Neşr-i Mehrnameg, 2. baskı.
• Muslu, G. Z. (2019). Ahameniş Yazıtları ve Persler. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Narçin, D. (2019). Akhaimenid Dönemi Siyasi Tarihinin Kallias Barışı’na Kadar Değerlendirilmesi: M.Ö. 550-449. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Oates, J. (2015). Babil. Çev. Fatma Çizmeli Akderin. Ankara: Arkadaş Yayınevi 2. baskı.
• Öztürk, O. (2018). Pers Mimarisinde Apadanalar: Ortaya Çıkışı ve Gelişimi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Platon. (2010). Alkibiades I-II. Çev. Furkan Akderin, Ankara: Say Yayınları.
• Polat, M. (2013). Günümüz İran Zerdüştiliği Üzerine Bir Araştırma. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Polat, M. (2019). Zerdüşt’ün Gatha’sı Üzerine Bir Araştırma. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Polat, M.-Altunkanat, S. (2024). dinî Metin ve Geleneklerde Mitra Kültü ve Mitraizm Üzerine Bir İnceleme. IJSS, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, V. 8, I. 33, (361-384). https://doi.org/10.52096/usbd.8.33.23
• Purdavud, İ. (1347 HŞ). Yeştha. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tehran, 3. baskı.
• Purdavud, İ. (1387 HŞ).Yasna. Tahran: İntişârât-ı Esatir, 2. baskı.
• Razi, H. (1392 HŞ). Amuzeş-i Hatt-ı Mıhıyı Farisiyi Bastan. Tahran: İntişârât-ı Behcet, 3. baskı.
• Saba, M. (2021). Zerdüşt Dini’nin Anadolu Yayılımı: Oluz Höyük Geç Demir Çağı Bulguları Işığında. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Sular, M. E. (2018). Günümüzde İran Zerdüştîleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Şehzadi, R. (1386 HŞ). Vajename-yi Pazend. Tahran: İntişârât-ı Fereveher.
• Uryan, S. (1392 HŞ). Râhnâme-yi Ketibehayi İraniyi Miyane, Pehlevi-Parti. Tahran: İntişârât-ı İlmi.
• Uşideri, C. (1394 HŞ). Dânişnâme-yi Mazdayasna. Tahran: Neşr-i Merkez, 6. baskı.
• Yıldırım, N. (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Yıldırım, N. (2012). İran Mitolojisi. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Zeahner, R. C. (1387 HŞ). Tulu’u Gurubu Zerdüştigeri. Çev. Timur Kadiri. Tahran: İntişârât-ı Mehtap. Avesta. org. "oldtext" (Erişim Tarihi: 08/12/2024) https://www.avesta.org/op/op.htm
• Skjaervo, P. O. (2023). PDF: An Introduction to Old Persian. Copyright © 2020 by Prods Oktor Skjærvø. (Erişim Tarihi: 08/12/2024) https://www.academia.edu/72410563/Old_Persian_Primer