MİLLET MEKTEPLERİNİN AÇILMASI VE DİYARBAKIR’DAKİ FAALİYETLERİ

Yıl 2025, Sayı: 29, 416 - 426, 30.04.2025

Ercan Çağlayan

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nde tek parti dönemi eğitim politikaları dar manada Kemalist ideoloji, geniş manada ise modernleşme süreci tarafından belirlenmekteydi. Bu dönemde verilen eğitim hizmeti; bir yanıyla toplumsal kalkınmayı; diğer yanıyla, Kemalist ve milliyetçi bir ideolojinin yeni kuşaklarca benimsenmesini hedeflemekteydi. Bu nedenle Kemalist siyasal elitler kuruluştan itibaren eğitime oldukça önem vermiştir. Bahse konu önemin bir gereği olarak okullar ülkenin dört bir yanına inşa edilmiş ve okul çağına gelen çocukların okula kazandırılması için büyük efor harcanmıştır. Erken Cumhuriyet döneminde okullaşmaya verilen önemin yanı sıra okuryazar kitlenin de arttırılması amaçlanmıştır. Bu gaye doğrultusunda yaygın eğitim kurumları olarak tanımlanan Türk Ocakları, Halk Dershaneleri, Millet Mektepleri, Akşam Mektepleri, Köy Okuma Odaları, Halkevleri ve Halkodaları açılmıştır. Bu kurumlar, bilhassa yetişkinlere okuma yazma ve yurttaşlık eğitimi verilmesinde ve eğitimli bir nüfusun yetişmesinde büyük bir rol oynamıştır.
1928 yılında Latin alfabesinin kabul edilmesiyle birlikte halka yeni harfleri öğretecek bir yapılanmaya ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaca binaen hem halka yeni harfleri öğretmek hem de okuma yazma bilmeyenlere okuma yazma öğretmek gayesiyle Millet Mektepleri kurulmuştur. Bu çalışmada, 1929-1950 yılları arasında A ve B Dershaneleri şeklinde hem şehirlerde hem de köylerde faaliyet gösteren ve 16-45 yaş arasındaki vatandaşların okuryazar olması misyonunu üstlenen Millet Mekteplerinin açılış gayeleri ile Diyarbakır’daki faaliyetlerine odaklanılmıştır. Çalışmanın temel kaynaklarını Maarif/Eğitim İstatistikleri, Millet Mektepleri Faaliyet İstatistikleri ve İlköğretim İstatistikleri ile dönemin arşiv belgeleri ve gazeteleri oluşturmaktadır. İçerik ve doküman analizi yöntemiyle kaleme alınan çalışma, Millet Mekteplerinin Diyarbakır’da okuryazar nüfusun arttırılmasında ve görece de olsa “makbul vatandaş”ların yetiştirilmesinde önemli roller oynadıklarını ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kemalist Cumhuriyet , Ulus İnşası , Eğitim Politikaları , Millet Mektepleri ve Diyarbakır

THE OPENING OF THE NATIONAL SCHOOLS AND THEIR ACTIVITIES IN DIYARBAKIR

Öz

The education policies of the single-party period in the Republic of Türkiye were determined by the Kemalist ideology and the modernisation project that formed its axis. The educational services provided in this period aimed to realise social development on the one hand, and the adoption of a Kemalist and nationalist ideology by new generations on the other. For this reason, Kemalist political elites attached great importance to education since the foundation. As a requirement of this importance, schools were built all over the country and great efforts were made to enrol school-age children. In addition to the importance attached to schooling in the Early Republican period, it was also aimed to increase the literacy rate. In line with this aim, educational institutions such as Turkish Hearths, People’s Classrooms, National Schools, Evening Schools, Village Reading Rooms, Public Houses and Public Rooms were opened. These institutions played a major role especially in providing literacy and civic education to adults and raising an educated population.
In 1928, with the adoption of the Latin Alphabet, there was a need for an organisation to teach the new letters to the public. Based on this need, National Schools (Millet Mektepleri) were established with the aim of both teaching new letters to the public and teaching illiterate people to read and write. This study focuses on the opening aims and activities of the National Schools in Diyarbakır, which operated in both cities and villages as Classrooms A and B between 1929 and 1950 and undertook the mission of making citizens between the ages of 16-45 literate. The main sources of the study are Maarif/Education Statistics, National Schools Activity Statistics and Primary Education Statistics, as well as archival documents and newspapers of the period. The study, which is based on content and document analysis, reveals that National Schools played an important role in increasing the literate population in Diyarbakır and raising ‘acceptable citizens’, albeit relatively.

Anahtar Kelimeler

Kemalist Republic , Nation Building , Education Policies , National Schools and Diyarbakır

Kaynakça

• BCA, 490.01/1.2.13.
• BCA, 490.01/832.283.1
• Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM). (1935a). Maarif 1933-1934 İstatistiği, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM). (1935b). Maarif 1928-1935 Millet Mektepleri Faaliyeti İstatistiği, İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası.
• Başvekâlet İstatistik Umum Direktörlüğü (BİUD). (1939). Maarif 1937-1938 İstatistiği, İstanbul: Suhulet Basımevi.
• Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM). (1942a). Maarif İstatistiği 1938-1939, Ankara: Ulusal Matbaa.
• Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü (BİUM). (1942b). Maarif İstatistiği 1939-1940, Ankara: Ulusal Matbaa.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (BİGM). (1945). Milli Eğitim İstatistikleri 1942-1943, Ankara.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (BİGM). (1947a). Milli Eğitim İlköğretim İstatistikleri 1944-1945, İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (BİGM). (1947b). Milli Eğitim İlköğretim İstatistikleri 1945-1946, İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (BİGM). (1949a). Milli Eğitim İlköğretim İstatistikleri 1946-1947, İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (BİGM). (1949b). Milli Eğitim İlköğretim İstatistikleri 1947-1948, İstanbul: Pulhan Matbaası.
• Cumhuriyet, 4 Teşrinisani [Kasım] 1929.
• Resmi Gazete, 3 Teşrinisani [Kasım] 1928, Sayı: 1030.
• Resmi Gazete, 24 Teşrinisani [Kasım] 1928, Sayı: 1048.
• TBMM ZC, Devre: III, c. 5, s. 11-12.
• TC Maarif Vekâleti (22 Eylül 1929). Millet Mektepleri Talimatnamesi, Ankara.
• Akyeşilmen N. (2015). Türkiye’de Eğitimin İdeolojisi: “Tabula Rasa”ya Kemalist Renk Vermek?, Türkiye’de Eğitim Politikaları, (ed. Arife Gümüş), Ankara: Nobel Yayınları, ss. 57-75.
• Albayrak M. (1994). Millet Mekteplerinin Yapısı ve Çalışmaları [1929-1935], Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. X, S. 29, ss. 471-483.
• Alkan M. Ö. (2005). İmparatorluktan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, 2. Baskı, (der. Kemal H. Karpat), İsanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss. 73-242.
• Beltekin N. (2014). Okul ve Öteki Yurttaşlar: Kürt Politik Aktörlerinin Eğitimsel Deneyimleri, İstanbul: Vate Yayınları.
• Caymaz B. (2008). Türkiye’de Vatandaşlık Resmi İdeoloji ve Yansımaları, 2. Baskı, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Caymaz B. (2011). Alfabe Devrimi ve Millet Mektepleri, Bilgi ve Bellek Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 9, ss. 12-34.
• Caymaz B. & Szurek E. (2007). La révolution au pied de la lettre. L’invention de « l’alphabet turc »” European Journal of Turkish Studies, 6, pp. 1-75. http://ejts.revues.org/.index1363.html.
• Çağlayan E. (2014a). Cumhuriyet Döneminde Diyarbakır’da Eğitim (1923-1950), Tarih Okulu Dergisi (TOD), Yıl 7, Sayı XIX, ss. 625-646.
• Çağlayan E. (2014b). Köy Enstitülerinin Açılması ve Dicle Köy Enstitüsü, Turkish Studies, Volume 9/1 ss. 119-132.
• Çağlayan E. (2015). Halkevlerinin Vilayat-ı Şarkiyye’deki Faaliyetleri [1932-1951], Turkish Studies, Volume 10/9, ss. 105-126.
• Çağlayan E. (2016). Türk Ocakları’nın Vilayat-ı Şarkiye’de Teşkilatlanması ve Kurultaylarda Şark İle İlgili Tartışmalar (1924-1928), e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 2 (16), ss. 785-799.
• Çağlayan E. (2018a). Kemalist Ulus-Devletin İnşası: Eğitim, Kültür, Mekân ve İskân Politikaları, İstanbul: Açılım Kitap.
• Çağlayan E. (2018b). Kemalizm’in ‘Medeniyet Fabrikası’: Kız Enstitüleri, Tarih ve Gelecek Dergisi, Cilt 4, Sayı 3, ss. 8-35.
• Çağlayan E. (2019). Cumhuriyet’in Doğu’su: Devlet, Parti ve Toplum, İstanbul: Pınar Yayınları.
• Çağlayan E. (2024). Cumhuriyet’in Diyarbakır’da Kimlik İnşası (1923-1950), 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Demirhan K. (2010). Türkiye’de Eğitim ve Din Eğitimi Politikaları, Resmi Tarih Tartışmaları-10: Rejim ve Ritüelleri, (ed. Mete K. Kaynar), Ankara: Özgür Üniversite Yayınları, ss. 259-304.
• Ergün M. (1982). Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Fakültesi Yayınları.
• Kaplan İ. ( 2009). Türkiye’de Milli Eğitim İdeolojisi, 5. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaya S. (2010). Endoktrinasyon ve Türkiye’de Toplum Mühendisliği, Ankara: Nirengi Kitap.
• Kendirci F. (2006). İran İlkokul Ders Kitaplarında Din ve Yurttaşlık, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Kezer Z. (2015). Building Modern Turkey: State, Space, and Ideology in the Early Republic, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.
• Komisyon (1985). Millet Mektepleri-Köy Yatı Dershaneleri, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 3, ss. 100-110.
• Şimşek U. (2008). Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kimlik Arayışları (1718-1938), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Tunçay M. (2005). Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931, 4. Basım, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Üstel, F. (2014). “Makbul Vatandaş”ın Peşinde: II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, 6. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.