BAKÎ B. MAHLED’İN (Ö. 276/890) İLMÎ SERÜVENİ VE ENDÜLÜS HADİS KÜLTÜRÜNE KATKISI

Yıl 2025, Sayı: 30, 392 - 408, 29.10.2025

Ali Çelik

https://doi.org/10.29029/busbed.1689719

Öz

Bu araştırma, erken yaşta hadis öğrenimine başlayarak ömrünün önemli bir bölümünü talebü’l-hadis için Doğu İslâm beldelerine yaptığı rihlelerde geçiren Bakî b. Mahled’in hayatı ve Endülüs hadis kültürüne sağladığı katkıları incelemektedir. Otuz dört yıl süren ilmî rihlelerini tamamlayıp Endülüs’e dönen Bakî b. Mahled, beraberinde getirdiği rivâyetleri ve eserleri yaymak istediğinde, o dönemde hâkim olan Mâlikî âlimlerin direnişiyle karşılaşmıştır. Ancak, dönemin halifesinin desteği sayesinde Kurtuba’da bir hadis medresesi kurarak ilmî birikimini aktarmaya başlamıştır. Bakî b. Mahled, yoğun çabalarının neticesinde daha önceleri Mâlikî âlimlerin etkin olduğu Endülüs’te İmâm Mâlik’in (ö. 179/795) Muvatta’sı dışındaki eserleri de okutarak Endülüs’e ilk defa farklı rivâyetlerin ve eserlerin girmesine öncülük etmiştir. Böylece hadis ilminin rivâyet ve dirâyet kısımlarının bilinmediği Endülüs’ü bir hadis merkezine dönüştürerek orada hadis ilminin yaygınlaşması için büyük bir çaba sarf etmiştir. Bu çalışmada, Bakî b. Mahled’in hayatı, rihleleri, hocaları, öğrencileri ve eserleri ele alınmakta, onun Endülüs kültür ve düşünce tarihindeki yeri ortaya konulmaktadır. Araştırma, Bakî b. Mahled’in ilim talebi için gerçekleştirdiği rihlelerin ve Endülüs’ün bir hadis merkezine dönüşmesindeki çabalarının önemini vurgulamayı amaçlamaktadır. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi deseni kullanılan bu çalışma, elde ettiği bulgulardan yola çıkarak, özelde Bakî b. Mahled’in, genelde ise Endülüs hadis kültürünün daha detaylı incelenmesi için çeşitli öneriler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Bakî b. Mahled , Rivayet , Endülüs , Hadis Kültürü.

THE SCHOLARLY JOURNEY OF BAQİ B. MAKHLAD (D. 276/890) AND HİS CONTRİBUTİON TO THE ANDALUSİAN HADİTH CULTURE

Öz

This research analyses the life of Baqi b. Makhlad who began learning hadith at an early age and spent nearly half of his life traveling to Islamic lands in the East for this purpose, and his contribution to Andalusian Hadith culture. After completing his 34-year scholarly journeys and returning to his homeland, he intended to bring and transmit the narrations and Works, which he had acquired during these time, to Andalusia; however, Mâlikî scholars attempted to obstruct him. With the support of the caliph of the time, he overcame these challenges, established a hadith madrasa in Cordoba, and began to disseminate his scholarly knowledge. As a result of his intensive efforts, Baqi b. Makhlad pioneered the introduction of different narrations and works into Andalusia for the first time. Previously, Mâliki scholars had been dominant in the region, where the works other than Imam Mâlik’s (d. 179/795) Muwatta' had been never taught. He transformed Andalusia, where the sciences of hadith narration and comprehension were previously unknown, into a hadith center and made great efforts to spread the science of hadith there. This study examines the life of Baqi b. Makhlad and his contribution to the hadith culture of Andalusia. It is of great importance to highlight the unique efforts and contributions of Baqi b. Makhlad in his scholarly journeys undertaken in pursuit of knowledge and in transforming al-Andalus into a center of hadith studies. The aim is to introduce Baqī b. Makhlad within the context of his life, journeys, teachers, students, and works, and to reveal his place in the cultural and intellectual history of Andalusia. In order to ensure alignment with the scope of the study, the document analysis design, one of the qualitative research methods, was used. Furthermore, based on the findings of the research, some recommendations were presented for a more detailed examination of Baqi b. Makhlad in particular and of Andalusian hadith culture in general.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Baqī b. Makhlad , Narration , Andalusia , Hadith Culture.

Kaynakça

• Ay, R. (2006). “Ortaçağ Anadolu’sunda Bilginin Seyahati: Talebeler, Âlimler ve Dervişler”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 3/17-52.
• Başaran, S. (1999). “İbn Ebû Şeybe, Ebü’l-Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/444. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Beyhakî, A. (1410/1989). Şu‘abü’l-imân. Thk. Muhammed Saîd Zağlûl. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Bilmen, Ö. (2008). Büyük Tefsîr Târihi ve Tabakâtü’l-Müfesirrîn. Ravza Yayınları.
• Çakan, İ. L. (2008). Hadis Edebiyatı. İFAV.
• Dâvûdî, Ş. (1983). Tabakâtü’l-müfessirîn. Thk. Komisyon. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Demil, E. (2023). Endülüs’te Hadis ve Kültür Tarihi. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Efendioğlu, M. (2020). “el-Musannef”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/327-328. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Garaudy, R. (2024). Endülüs’te İslâm. Çev. Cemal Aydın. Timaş Yayınları.
• Gündüz, M. T. (2023). Endülüs Tefsir Kültüründe Ehl-i Kitapla İlişkiler. Sonçağ.
• Huseysin, A. (2005). “Mağrip ve Endülüs’e Hadis’in Girişi”. Trc. Murat Gökalp. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/1 (Haziran):107-138. https://dergipark.org.tr/tr/pub/firatilahiyat/issue/68383/1066358.
• Humeydî, M. (1966). Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs ve esmâʾi ruvâti’l-hadîs ve ehli’l-fıkh ve’l-edeb ve zevi’n-nebâhe ve’ş-şiʿr. Dârü’l-Mısriyye.
• Huşenî, M. (1991). Ahbârü’l-fukahâ ve’l-muhaddisîn. Nşr. Maria Luisa Âvila-Luis Molina. Meclisi el-‘Alâ li’l-Ebhâsi’l-İlmiyye.
• İbn Abdülber, Y. (1994). Câmiu beyâni’l-ilm ve fadlihî. Thk. Ebî Eşbâl ez-Züheyrî. Dârü İbni’l-Cevzî.
• İbn Asâkir, A. (1995). Târîhu medîneti Dımaşk. Thk. İyâs b. Zeyd. Dârü’l-Fikr.
• İbn Beşküvâl, H. (1989). Kitâbü’s-sıla fî târîhi eʾimmeti’l-Endelüs. Thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî.
• İbn Ebû Ya‘lâ, M. (1999). Tabakâtü’l-Hanâbile. Thk. Abdurahman b. Süleymân. Câmi‘atü Ümmü’l-Kurâ.
• İbnü’l-Faradî, A. (1989). Târîhu ulemâi’l-Endelüs. Thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî.
• İbn Hacer, Ş. (2008). el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. Merkezü Hicr li’l-Buhûs ve’d-Dirâset.
• İbn Hazm, A. (Ty). Cevâmi‘u’s sîre ve hams resâ’il uhrâ li İbn Hazm. Thk. İhsan Abbâs ile Nasırüddîn el-Esed. Dârü’l-Me‘ârif.
• İbn Hazm, A. (1990). Esmâü’s-sahâbe. Thk. Mesʻed Abdülhümeyd es-Saʻdanî. Mektebetü’l-Kur’ân.
• İbn Hayr, M. (2009). Fehresetü İbn Hayr el-İşbîlî. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf-Mahmud Beşşâr Avvâd. Dârü’l-Garbi’l-İslâmî.
• İbn Mâkûlâ, A. (Ty). el-İkmâl fî refʿi (ʿârızi)’l-irtiyâb ʿani’l-müʾte’lîf ve’l-muhte’lîf fi’l-esmâʾ ve’l-künâ ve’l-ensâb. Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî.
• İbn Mâkûlâ, A. (1990). Tehzîbü müstemirri’l-evhâm ʿalâ zevi’l-maʿrife ve ûli’l-efhâm. Thk. Seyyid Kisrevî Hasan. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Kesîr, İ. (2010). el-Bidâye ve’n-nihâye. Thk. Abdülkadîr el-Arnâvût-Beşşâr Avâd Maʻrûf. Dârü’l-İbn Kesîr.
• Kandemir, M. (1991). “Bakî b. Mahled”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/541-542. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Keleş, N. (2021). “Ortaçağ İslâm Dünyasında İlmî Seyahatler”. Tarih Dergisi, 73 (Şubat), 1-23. https://doi.org/10.26650/iutd.681831
• Kurt, A. (1998). Endülüs’te Hadis ve İbn Arabî. İnsan Yayınları.
• Mahled, B. (1413/1992). Kitâbu mâ ruviye fi’l-havd ve’l-kevser. Thk. Abdulkâdir Muhammed Atâ. Mektebetü’l-Ulum ve’l-Hikem.
• Mübârekpûrî, M. (2001). Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmi‘i’t-Tirmizî/Mukaddime. Thk. İsâm es-Sebâbitî. Dârü’l-Hadîs.
• Raisuddin, M. (2005). “Bakî b. Mahled el-Kurtubî (201-276/816-889) ve Endülüs’teki Hadis Çalışmalarına Katkısı”. Md. Çev. Murat Gökalp. Dini Araştırmalar 7/21 (Haziran), 323-329. https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4458/61468.
• Raisuddin, M. (2001). “Bakî İbn Mahled el-Kurtubî (201-276/816-889) ve Müslüman İspanya’daki Hadis Edebiyatı Çalışmalarına Katkısı”. Md. Trc. Ahmet Uyar. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/11 (Bahar): 409-417. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erusosbilder/issue/23744/252929.
• Süyûtî, C. (1983). Tabakâtü’l-huffâz. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Süyûtî, C. (2010). Tabakâtü’l-müfessirîn. Thk. Ali Muhammed Ömer. Dârü’n-Nevâdir.
• Süyûtî, C. (2004). el-Câmius-sağîr min hadisi’l-beşîri’n-nezîr. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Öztoprak, M. (2015). Endülüs’te Hadis ve İbnü’l-Harrât el-İşbili. Gece Kitaplığı.
• Yücesoy, H. (2020). “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Zehebî, Ş. (1403/1983). Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Thk. Şuayb el-Arnaût- Ali Ebû Zeyd. Müessesetü’r-Risâle.
• Zehebî, Ş. (1958). Tezkiretü’l-huffâz. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ziriklî, H. (2002). el-A’lâm kamusu terâcim li eşheri’r-ricâl ve’n-nisa mine’l-Arab ve’l-müsta’rabîn ve’l-müsteşrikîn. Dârü’l-İlm li’l-Melayîn.