YAPAY ZEKÂ TABANLI SİYER VE HADİS ARAŞTIRMALARINDA ETİK RİSKLER

Yıl 2025, Sayı: 30, 409 - 423, 29.10.2025

Abdulaziz Kıranşal

https://doi.org/10.29029/busbed.1700397

Öz

Bu makalede, yapay zekâ teknolojilerinin ilahîyat disiplini içerisinde özellikle siyer ve hadis alanlarında sunduğu teknik imkânlar ile bu teknolojilerin doğurduğu etik riskler kapsamlı bir şekilde ele alınmaktadır. Geniş veri setlerini analiz edebilme, metin madenciliği, doğal dil işleme, simülasyon ve görselleştirme gibi yeteneklere sahip yapay zekâ sistemleri, Hz. Peygamber’in hayatı ve sözlerinin değerlendirilmesinde klasik yöntemleri destekleyen birçok yenilik getirmiştir. Rivayetlerin sistematik olarak sınıflandırılması, metinler arası karşılaştırmaların yapılması, sosyal ilişki ağlarının modellenmesi, el yazması eserlerin dijitalleştirilmesi ve kronolojik haritalandırma gibi işlemler, bu teknolojilerin sunduğu katkılardan bazılarıdır. Ancak yapay zekâ sistemlerinin büyük ölçüde Batı merkezli veri havuzlarından beslenmesi, klasik Arapça kaynakların yetersiz temsil edilmesi, algoritmalarda şeffaflık eksikliği ve içerik üretiminde geliştiricilerin dünya görüşünün belirleyici olması gibi faktörler, Peygamber algısında anlam kaymalarına ve hatta tahrif riskine yol açmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamberin hayatına dair olayların vahiy boyutu göz ardı edilerek salt stratejik veya sosyolojik bir çerçevede yorumlanması, risalet görevinin ruhunu ve manevi boyutunu ihmal eden yaklaşımlar arasında yer almaktadır. Buna ek olarak, görselleştirme ve simülasyon tekniklerinin Hz. Peygamber’in suretini temsil eden figürlerle sunulması, İslam’ın tarih boyunca koruduğu temsile dair hassasiyetlere aykırıdır ve geleneksel Peygamber tasavvurunu sarsabilecek riskler taşımaktadır. Hadislerin bağlamdan kopuk biçimde çevrilmesi, anlam kaymaları, kültürel uyumsuzluk ve üslup deformasyonları gibi sorunları da beraberinde getirmektedir. Makalede, bu tür sorunların temelinde etkileşimli, sistematik ve seçici algoritmik önyargıların bulunduğu, bu önyargıların veri seti seçiminden programcı etkisine kadar çok katmanlı bir yapı arz ettiği o”rtaya konmaktadır. Sonuç olarak, siyer ve hadis verilerinin dijitalleştirilmesi sürecinde yapay zekâ sistemlerinin ilmî sadakat ve dinî sorumluluk çerçevesinde kullanılması gerektiği vurgulanmaktadır. Bu bağlamda “İlahiyat Araştırmalarında Yapay Zekâ Etik Belgesi” ve “Siyer ve Hadis Araştırmalarında Yapay Zekâ Etik Belgesi” hazırlanmasının zaruret olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca, yapay zekâ etiğinin temellendirilmesinde hadis ve sünnetin esas alınmasının, İslamî bir etik perspektifin inşasına ciddi katkılar sunacağı ileri sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hz. Peygamber , Yapay Zekâ , Siyer , Hadis , Etik

ETHICAL RISKS IN ARTIFICIAL INTELLIGENCE-BASED SIRAH AND HADITH RESEARCH

Öz

This article comprehensively addresses the technical possibilities and ethical risks posed by artificial intelligence (AI) technologies in Islamic theology, particularly within the fields of Sirah (Propheitic Biography) and Ḥadith studies. AI systems equipped with capabilities such as big data analysis, text mining, natural language processing, simulation, and visualization have introduced significant innovations that support classical methods in evaluating the life and sayings of the Prophet. Contributions include systematic classification of narrations, intertextual comparisons, modelling of social networks, digitization of manuscripts, and chronological mapping. However, the dominance of Western-centric data sources, the underrepresentation of classical Arabic texts, lack of transparency in algorithms, and the influence of developers' worldviews raise concerns about semantic distortion and theological misrepresentation. Events from the Prophet’s life are often interpreted through sociological or strategic lenses, neglecting their revelatory and spiritual dimensions. Furthermore, the use of visual representation and simulation techniques to depict the Prophet conflicts with long-standing Islamic prohibitions on figural depictions, threatening traditional perceptions of Prophethood. The translation of Hadiths without context has also led to meaning shifts, stylistic inconsistencies, and cultural dissonance. The article identifies interactive, systematic, and selective algorithmic biases as the root of these problems, revealing a multilayered structure influenced by both data selection and programmer input. In conclusion, it emphasizes that AI systems must be used with scholarly integrity and religious responsibility in digital Sirah and Ḥadith research. The development of an “Ethical Code for AI in Islamic Studies” and a dedicated “Ethical Framework for AI-Based Sirah and Ḥadith Research” is deemed essential. Grounding AI ethics in the Prophetic Sunnah and Ḥadīth tradition, the article argues, can offer a meaningful foundation for constructing an Islamic ethical paradigm in the age of AI.

Anahtar Kelimeler

Prophet Muhammad , Artificial Intelligence , Sirah , Ḥadith , Ethics

Kaynakça

• Abdurrahman, M. A. (2024). The Future of Hadith Studies in the Digital Age: Opportunities and Challenges. Journal of Ecohumanism, 3(8), 2792-2800. https://doi.org/10.62754/joe.v3i8.4927
• Acar, A. K. (2023). Din ve Teknoloji Etkileşiminde Yapay Zekâ ve Transhümanizm’e Yaklaşımlar. Pamakkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(1), 380-406. https://doi.org/10.17859/pauifd.1267034
• Akyürek, Y. (2020). Coğrafyanın Siyer Telifine Etkisi: Kelâî (ö. 634/1237) ve el-İktifâ’ Adlı Eseri Üzerine Bir İnceleme. İstem, 18(36), 489-498. https://doi.org/10.31591/istem.849559
• Alalaq, A. S. (2025). Simulating Historical Figures through Artificial Intelligence. Preprint.
• Al-Kabi, M. N., Alsmadi, I., & Wahsheh, H. (2005). Al-Hadith Text Classifier. Journal of Applied Sciences, 5(3), 584-587. https://doi.org/10.3923/jas.2005.584.587
• Altammami, S. H. (2023). Artificial Intelligence for Understanding the Hadith [PhD Thesis]. School of Computing, University of Leeds.
• Anadolu Ajansı. (2025). Hadislerin sahih olup olmadığı tespitine yapay zekâ desteği. https://www.aa.com.tr/tr/gundem/hadislerin-sahih-olup-olmadigi-tespitine-yapay-zeka-destegi/3279441
• Ashraf, C. (2022). Exploring the Impacts of Artificial Intelligence on Freedom of Religion or Belief Online. The International Journal of Human Rights, 26(5), 757-791.
• Aslan, E. (2024). Yapay Zekâ Destekli Çeviri Araçlarının Edebi Çevirideki Yeterlilikleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. İstanbul Üniversitesi Çeviribilim Dergisi, 20, 32-45.
• Aslan, E., & Kuşçu, E. (2015). Çeviride Yapay Zekâ Uygulamaları. KKEFD, 31, 63-77.
• Ayhan, M., & Kılıç, Z. (2024). Yapay Zekâ Modellerinin Hadis ve Tarihî Sorularına Verdiği Yanıtların Karşılaştırmalı Analizi: ChatGPT ve Gemini Örneği. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi = Journal of Academic Researches in Religious Sciences, XXIV(3), 137-159.
• Azmi, A. M., Al-Qabbany, A. O., & Hussain, A. (2019). Computational and Natural Language Processing Based Studies of Hadith Literature: A Survey. Artificial Intelligence Review.
• Azmi, A. M., & Badia, N. bin. (2010). E-Narrator – An Application for Creating an Ontology of Hadiths Narration Tree Semantically and Graphically. The Arabian Journal for Science and Engineering, 35(2C), 51-68.
• Bal, S. Y., & Sarıkaya, B. (2022). Kelami Açıdan İnsan Fıtratı ve Bilinci Bağlamında Yapay Zekâ ve Transhümanizm. Mavi Atlas, 10(2), 404-418. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1119290
• Boatwright Memorial Library. (2024). Defining Generative AI. https://libguides.richmond.edu/genai/defininggenai
• Caine, B. (2019). Biyografi ve Tarih (M. Sözen, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cecere, G., Jean, C., Le Guel, F., & Manant, M. (2023). Artificial Intelligence and Algorithmic Bias? Field Tests on Social Network with Teens. Technological Forecasting and Social Change, 201, 1-40. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0040162523008892
• Common Crawl Foundation. (2025). Common Crawl. https://commoncrawl.org/
• Cornet, M., & Ludec, C. L. (2024). Humans are essential for training AI. Le Monde. https://www.lemonde.fr/en/science/article/2024/06/25/humans-are-essential-for-training-ai_6675713_10.html
• Council of Europe. (2025). Artificial Intelligence and Human Rights. https://www.coe.int/en/web/artificial-intelligence/home
• Çakır, F. (2023). Yapay Zekâ ve Hadis. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32, 109-131. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1240725
• Çekrîf, Z. (2024). İşkâliyyetü’t-Taḥeyyüzi’l-Ḫevârizmiyyi fî Enẓımeti’z-Ẓekâi’l-Iṣṭinâʿiyyi ve Eʾs̱erühâ ʿalâ Ḥuḳūḳi’l-İnsâni “el-Ḥaḳḳu fî’l-ʿAmeli Enmûzecen”. İçinde İ. Rahmânî (Ed.), Ez-Zekâʾu’l-Iṣṭinâʿiyyu ve Tatbîḳâtuhû fi’l-ʿUlûmi’l-İslâmiyye (ss. 17-34). Câmiʿatu’l-Vâdî.
• Dinî, S. K., Setiawan, A. I., & Sarno, R. (2017). Sequential Pattern Mining of Rawi Hadis (Case Study: Shahih Hadis of Imam Bukhari From Software Ensiklopedi Hadis Kitab 9 Imam). AIP Conference Proceedings, 1827(1), 020002.
• Elmahjub, E. (2023). Artificial Intelligence (AI) in Islamic Ethics: Towards Pluralist Ethical Benchmarking for AI. Philosophy & Technology, 36, 37. https://doi.org/10.1007/s13347-023-00668-x
• English, A. J. (2024). The Miraculous Life of Prophet Muhammad—Documentary Trailer. https://www.youtube.com/watch?v=zUbiHhn2u9A
• Epstein, Z., Levine, S., Rand, D. G., & Rahwan, I. (2020). Who Gets Credit for AI-Generated Art? iScience, 23(10), 1-21.
• Eravcı, B., Eravcı, H. M., & Tanrısever, E. C. (2024). Tarih Araştırmaları ve Yapay Zekâ. AUSBD (Artificial Intelligence and Social Sciences Teaching Special Issue), 2024, 8-16. https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1544216
• Erdoğan, G. (2021). Yapay Zekâ ve Hukukuna Genel Bir Bakış. Adalet Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Genel Müdürlüğü Yayını, 66(1), 117-192.
• Fayda, M. (1985). Siyer Sahasındaki İlk Telif Çalışmaları. İçinde Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu (ss. 357-367). Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Fethî, M. (2025). “Ez-ẕekâi’l-istinâ’î Yunâfisi’l-İnsân fi’l-İnḥiyâz”. Al Khaleej.
• G20. (2019). G20 AI Principles. https://www.mofa.go.jp/files/000486596.pdf
• Gelgeç, S. (2024). Yapay Zekâ Modellerinin Tefsir Tarihî Özelinde İncelenmesi. Dinbilimleri Akademic Araştırma Dergisi, 24(3 (Özel Sayı: Yapay Zekâ ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar)), 493-519.
• Genç, C. (2019). Kelâmdaki Bilgi-İman Tartışması Yönüyle Yapay Zekâ ve İman Açısından Ortaya Çıkarması Muhtemel Sorun. İlahiyat Tetkikleri Dergisi / Journal of İlahiyat Researches, 52(2), 113-135. https://doi.org/10.29288/ilted.538171
• Gillespie, T. (2014). The Relevance of Algorithms. İçinde T. Gillespie, P. Boczkowski, & K. Foot (Ed.), Media Technologies: Essays on Communication, Materiality, and Society (ss. 167-194). The MIT Press.
• Gömbeyaz, M. Y. (2024). Siyer Sahasında Sorulan Sorulara Yapay Zekâ Modellerinden Google Gemini Tarafından Verilen Cevaplara Dair Bir Araştırma. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 24(3 (Özel Sayı: Yapay Zekâ ve İlahiyat: Yeni Paradigmalar)), 411-440.
• Gülşen, S. D. (2023). Arapça Yabacı Dil Öğretiminde Yapay Zekânın Geleceği, ChatGPT Örneği. RumeliDE Journal of Language and Literature Studies, 2023(33), 1057-1070.
• Habash, N. Y. (2010). Introduction to Arabic Natural Language Processing (G. Hirst, Ed.; C. 10). Morgan & Claypool.
• Haber7. (2024). Peygamberimiz (s.a.v.)’in Evi 3D Teknolojisiyle Yeniden Canlandırıldı. https://video.haber7.com/video-galeri/221804-peygamberimiz-savin-evi-3d-teknolojisiyle-yeniden-canlandirildi
• Hadis Veritabanı. (2025). Hadis Veritabanı. https://www.hadisveritabani.info/
• Hamza, M. A. M., Ahmed, T. M., & Hilal, A. M. M. (2020). Developing a Novel Text Mining Model for Exploring Knowledge from an Arabic Text: Al-Hadeeth Al-shareef as Case Study. International Journal of Computer Science and Network Security (IJCSNS), 20(12), 51-65.
• Harvard University. (2025). Harvard University. https://www.harvard.edu/
• Hyder, S. I., & Ahmed, S. G. (2008). Towards A Database Oriented Hadith Research Using Relational, Algorithmic and Data-Warehousing Techniques. Al Saqafat-ul-Islamia (Islamic Culture), Research Quarterly Journal of Shaikh Zayed Islamic Center for Islamic and Arabic Studies, 19, 14-32.
• Innodata. (2025a). Best Approaches to Mitigate Bias in AI Models. https://innodata.com/best-approaches-to-mitigate-bias-in-ai-models/
• Innodata. (2025b). Train and Deploy Industry-Leading Generative and Traditional AI. https://innodata.com/
• Institute of Electrical and Electronics Engineers. (2024). Autonomous and Intelligent Systems (AIS). https://standards.ieee.org/initiatives/autonomous-intelligence-systems/
• Islamic World Educational, Scientific and Cultural Organization (ICESCO). (2022). ICESCO Hosts Exhibition and Museum on Prophet Muhammad’s Life and Islamic Civilization. https://www.icesco.org/en/2022/11/08/icesco-hosts-exhibition-and-museum-on-prophet-muhammads-life-and-islamic-civilization/
• Jbara, K. (2010). Knowledge Discovery in Al-Hadith Using Text Classification Algorithm. Journal of American Science, 6(11), 409-419.
• Kara, İ. (2024). Kur’an Araştırmalarında Yapay Zekâ (C. Kara, Ed.). Kitap Dünyası Yayınları.
• Karayiğit, R. (2025). Dijitalleştirme Çalışmalarında El Yazması Metinlerin Yapay Zekâ Yardımıyla Deşifre Edilmesi: eScriptorium Programı Örneği. İslam Araştırmaları Dergisi, 53, 189-197.
• Knibbs, K. (2024). Harvard Is Releasing a Massive Free AI Training Dataset Funded by OpenAI and Microsoft. WIRED. https://www.wired.com/story/harvard-ai-training-dataset-openai-microsoft/
• Maral, T. (2024). Sosyal Bilimlerin Kesişim Noktası: Yapay Zekâ ve Etik. Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, "Yapay Zekâ ve Sosyal Bilimler Öğretim” Özel Sayısı, 17-33.
• Maraoui, H., Haddar, K., & Romary, L. (2018). Segmentation Tool for Hadith Corpus to Generate TEI Encoding. International Conference on Advanced Intelligent Systems and Informatics, 252-260.
• Maruf, E. H. (2024). Exploring Islamic Ethics in AI: Developing a Diverse Approach to Setting Ethical Standards. National Seminar on Ethical Considerations in AI from an Islamic Perspective.
• McCarthy, J. (2007). What is Artificial Intelligence? 2-15.
• Ministry of Communications and Information Technology (MCIT). (2025). Egypt National Artificial Intelligence Portal. Ministry of Communications and Information Technology (MCIT). https://ai.gov.eg
• Ministry of Digital Economy and Entrepreneurship. (2023). Jordan’s Artificial Intelligence Strategy and Implementation Plan 2023–2027. Government of Jordan. https://www.jordanvision.jo/ar
• Ministry of Transport and Communications, Qatar. (2019). National Artificial Intelligence Strategy for Qatar. Qatar Ministry of Transport and Communications. https://www.motc.gov.qa/en/ictstrategy
• Minsky, M. L. (Ed.). (1968). Semantic Information Processing. MIT Press.
• Mufid, A. (2024). The Ethical Limitation of Using Artificial Intelligence (AI) in Teaching Prophetic Tradition. Jurnal Ushuluddin, 32(2), 130. https://doi.org/10.24014/jush.v32i2.31618
• National Data Management Office (NDMO). (2022). AI Ethics Principles. https://istitlaa.ncc.gov.sa/en/transportation/ndmo/aiethicsprinciples/Documents/AI%20Ethics%20Principles.pdf
• OECD. (2019). Recommendation of the Council on Artificial Intelligence (OECD/LEGAL/0449). OECD. https://legalinstruments.oecd.org/en/instruments/OECD-LEGAL-0449
• OpenAI. (2025a). ChatGPT’nin Bedir Gazvesi ve Hudeybiye Antlaşması’na dair yapay zekâ yanıtları. https://chat.openai.com
• OpenAI. (2025b). ChatGPT’nin Hz. Zeyneb ile Evlilik Olayını Seküler Yorumlaması Üzerine Cevabı. https://chat.openai.com
• Özdemir, M. (2007). Siyer Yazıcılığı Üzerine. Milel ve Nihal, 4(3), 129-162.
• Özdemir, M. N. (2014). Siyer-i Nebî Tarih’ten Farklı mı Okunmalı? - Fil Olayı Bağlamında Bir Değerlendirme. EKEV Akademi Dergisi, 18(59), 247-255.
• Polat, S. (2012). Siyerin Neliği Bağlamında Siyer Yazıcılığının Sorunları. İçinde Sîret Sempozyumu I –Türkiye’de Siret Yazıcılığı- (ss. 257-270). Meridyen Kitaplığı.
• Rafi, M. U. (2024). The Potential of AI to Simulate Real-Time Historical What-If Scenarios. arXiv, 2409.0086.
• Rumsey, D., & Williams, M. (2002). Historical Maps in GIS. İçinde A. K. Knowles (Ed.), Past Time, Past Place: GIS for History (ss. 1-18). ESRI Press.
• Sadiyah, F. (2024). Scientific Hadiths and Its Implementation in The Emergence of Artificial Intelligence (AI). Dirosatuna: Journal of Islamic Studies, 7(1), 1-15. https://doi.org/10.31538/dirosatuna.v6i2.4590
• Saraçoğlu, T. N. (2022). Dijital Beşerî Bilimler Bağlamında İlahiyat/İslâmî İlimler. İslam Tetkikleri Dergisi, 12(2), 845-891.
• Sâssî, F. bin. (2024). “Tavzîfu’z-Ẓekâi’l-Iṣṭinâʿî fî Ḫidmeti Mecâli’l-Ḥadîs̱ ve ʿUlûmihi”. Proceedings of the 10th Conference on Artificial Intelligence and Islamic Sciences, 143-164.
• Sheikh, H. (with Prins, C., & Schrijvers, E.). (2023). Mission AI: The New System Technology. Springer International Publishing AG.
• Sipahi, Y. (2022). Bir Sempozyumun Ardından: Uluslararası Sempozyum İslam Hukuku Araştırmalarına Zemin Açısından “Yapay Zekâ”. Makü İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 140-151.
• Srivastava, J. & diğerleri. (2000). Web Usage Mining: Discovery and Applications of Usage Patterns from Web Data. ACM SIGKDD Explorations Newsletter, 1(2), 12-23.
• Tanış Polat, N. (2023). Yapay Zekâ ve Çeviri: Mütercim-Tercümanlık Alanında Yeni Bir Paradigma. Diyalog, 2023(2), 482-487.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi. (2025). T.C. Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi Resmi Web Sitesi. T.C. Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi. https://cbddo.gov.tr/
• T.C. Ticaret Bakanlığı. (2023). Çin Üretken Yapay Zekâya Yönelik Geçici Kurallar Yayınladı. https://ticaret.gov.tr/blog/sektor-haberleri/cin-uretken-yapay-zekaya-yonelik-gecici-kurallar-yayinladi
• Time Machine Organisation. (2025). About Us. https://www.timemachine.eu/about-us/
• Tombul, S. (2021). Veri Madenciliği Tekniklerinin ve Algoritmik Araştırmaların Hadis İlmine Uygulanabilirliği. Eskiyeni, 44, 461-474. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.960636
• Turner Lee, N., Resnick, P., & Barton, G. (2019). Algorithmic Bias Detection and Mitigation: Best Practices and Policies to Reduce Consumer Harms. Brookings Institution. https://www.brookings.edu/articles/algorithmic-bias-detection-and-mitigation-best-practices-and-policies-to-reduce-consumer-harms/
• UAE Artificial Intelligence Office. (2022). AI Ethics Principles & Guidelines. https://ai.gov.ae/wp-content/uploads/2023/03/MOCAI-AI-Ethics-EN-1.pdf
• UNESCO. (2021). Recommendation on the Ethics of Artificial Intelligence. United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO). https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000380455
• University of Michigan-Dearborn. (2023). AI’s Mysterious Black Box Problem Explained. University of Michigan-Dearborn. https://umdearborn.edu/news/ais-mysterious-black-box-problem-explained
• Ünal, S. (2024). İbadetlerle İlgili Fetvalar ve Yapay Zekâ Uygulamaları: Karşılaştırmalı Bir Analiz. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 24(3), 161-192. https://doi.org/10.33415/daad.1580752
• Vicente, L., & Matute, H. (2023). Humans inherit artificial intelligence biases. Scientific Reports, 13, 15737.
• World Economic Forum. (2022). AI Governance: A Holistic Approach to Implement Ethics into AI. https://www.weforum.org/publications/ai-governance-a-holistic-approach-to-implement-ethics-into-ai/
• Zitouni, I. (2014). Natural Language Processing of Semitic Languages. Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-642-45358-8