Günümüz Ebru Sanatı ve Endemik Bitkilerin Kullanılması

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 6, 7 - 24, 15.03.2020

Önder Yağmur

Öz

Geleneksel Türk sanatlarından Ebru, geçmişi Türk tarihi kadar eski olup başlangıcı bir damla sudan ibarettir. Hayatın ve kâinatın başlangıcına benzeyen Ebru sanatı, sudan müteşekkil yapılanın bir daha yapılmasının imkânsız olduğu bir uygulamaya sahiptir. Ebru sanatı, yoğunluğu arttırılarak hazırlanan su üzerinde boyalar kullanarak kendi içerisinde anlam ve kuralları olan bir sanattır. Yoğunlaştırıcı birtakım maddeler ilave etme yolu ile elde edilen yoğun kıvamlı suyun üzerine suda kolayca erimeyecek olan boyaların, özel olarak hazırlanmış belirli ivmelere sahip hareketlerle boyayı sıkıca tutmayıp bırakabilen fırçalarla konsantre su yüzeyine serpilmesi ve bu su yüzeyinde belirli hareketleri boyaya kazandırabilecek yardımcı el aletleriyle boyalara kazandırılan şekillerin bir kağıda aktarılmasıyla yapılmaktadır. İsmiyle müsenna olan yapılışıyla ruh da inkişaf bulan başlangıcı söz gibi duygu gibi yapanın deryada kendini bir katre gördüğü Ebru sanatı bazen kitaba yan kâğıt bazen de bir kitaba cilt olarak vücut bulur. Başlangıcında hat ve cilt sanatlarına üslup farklılığı ve estetik beğeni katması için tercih edilen ebru sanatı, kendisine özgü estetik ve uygulama alanlarının keşfedilmesiyle hat ve cilt sanatlarının yan kağıdı olmaktan çıkmış temel uygulanma materyali olan kağıt malzemenin yanı sıra kumaş, deri, cam, keçe, çini-seramik, ahşap, metal ve teknolojinin gelişmesiyle beraber hazırlanan özel yüzeylere uygulanma alanları oluşmuştur. Sanatçısının adını taşıyan ve bu şekilde geliştirilen ebru desen çeşitlerinden bilinenlere Barut Ebrusu (Hikmet Barutçugil), Necmettin Ebrusu (Necmettin Okyay) örnek olarak gösterilebilir. Akkase, Somaki, Hatip, Şal, Kılçıklı, Serpe, Bülbül, Damla, Taraklı, Gelgit, Hatipler, Zemin, Hafif, Dalgalı, Kumlu, Çift Ebru, Battal Ebru, Yazılı Ebru olarak uygulamada daha çok soyut yaklaşımlar sunan ebru çeşitlerinin yanı sıra, bitkisel nesneleri konu nesnesi olarak kendisine seçen ebru çeşitleri de bulunmaktadır. Ebru sanatında lale, karanfil, sümbül ve de papatyanın uygulanması ve sonrasında uygulanan çiçeklerin gelişmesi ve çeşitlenmesiyle Ebru yan kâğıt olmaktan çıkıp münferit levhalar olmaya başlamıştır. Bu çalışmada ebru sanatına konu nesnesi olarak Erzurum ili ve çevresinde bulunan endemik bitki türlerinden “Astragalus Cadmicus” (Mor Geven), “Carduus Lanuginosus Willd” (Deve Dikeni veya Deve Kangalı) ve “Potentilla Anatolica Peşmen” (Alpin Beş Parmak Otu), Vicia Alpestris (Dağ Fiği) seçilmiş ve plastik sanatlar alanında ebru sanatına farklı bir form olarak sunulmuştur. Ebru sanatında herhangi bir çiçeğin birebir görüntüsüyle su yüzeyinde resmedilmesi kolay olmadığından, ebru sanatçısının bu çiçekleri stilize etmesi zorunlu olmuştur. Bu nedenle çiçeklerin belli özellikleri ön plana çıkarılıp, karakteristik özelliklerini vurgulayarak ebru çalışmalarında bu çiçekler stilize edilerek uygulamalar yapılmıştır. Yüzey; hem ait olduğu nesnenin öne çıkan özelliğini, hem de diğer nesnelerden ayıran özelliğini ortaya koyması bakımından ebru sanatının önemli bir alanıdır. Bu tanımlarla yüzey, kompozisyonun betimlendiği alan olarak önemli bir olgudur. İzleyici yüzey üzerinde görsel gezinmelerle, nokta, çizgi, renk, doku, biçim gibi plastik öğelerle çalışmanın bütününü kavrar. Birlik, çeşitlilik, zıtlık ve denge esası gibi kompozisyon elemanlarıyla sağlanan yüzey organizasyonu, eserin algılanmasında, çözümlenmesinde ve yorumlanmasında önemlidir. Ebru sanatının konu nesnesi olan endemik bitki formlarının açık ve pastel tonlarda formun ön plana çıkarılması için hafif ebru tekniğinde hazırlanan zemin üzerinde ritmik veya tek olarak yer alması bireysel iç düzen ve sükunetin temsili durumundadır. Zemin ve bitki formları birbirleriyle planlı olmayan, doğanın doğal serüveni içinde kurmuş oldukları dinamik bir ilişki içindedirler. Türk el sanatları arasında önemli yere sahip olan Ebru/Marbling sanatı 24-29 Kasım tarihleri arasında 190 ülkenin katılımıyla Paris’te gerçekleşen UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras Hükümetlerarası Komite toplantısında 2014 yılında, UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası olarak dünyanın ortak miras listesine kabul edilmiştir. Türk kültüründe zengin bir tarihe ve zengin kültürel değerlere sahip genelde geleneksel sanatlar, özelde Ebru sanatı ve bu çalışmada Ebru sanatına Erzurum çevresinde bulunan endemik bitki türlerinin konu edinmesiyle kültürel değeri koruyup sürdürülebilirliği amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kültürel Miras, Ebru Sanatı, Endemik Bitkiler

Destekleyen Kurum

Bu çalışma Atatürk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi (BAP)

Proje Numarası

SBA-2018-6632 nolu proje ile desteklenmiştir.

Kaynakça

• Akpınar Külekçi, E., Bulut, Y. (2016). Oltu ve Olur İlçelerinde Peyzaj Değeri Taşıyan Bazı Yerörtücü Bitkilerin Flora Turizmi Potansiyeli Açısından Değerlendirilmesi, Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 6(1), 95-105.
• Arıtan, A. S. (1999). Türk Ebru Sanatı ve Bugünkü Durumu, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 5, 441-469.
• Arıtan, A. S. (2002). Türk Ebru Sanatı, (Editör: Hasan Celal GÜZEL), Türkler Ansiklopedisi, XII, 328:340, Ankara, Nadir Kitap.
• Atalay, C. (2002). Resim Sanatında Yüzey Organizasyonu ve Plan Araştırmaları, Anadolu Sanat Dergisi, 13, 93-104
• Barutçu, H. (2001). Suyun Rüyası Ebru, İstanbul, Ebristan Yayınları
• Begiç, H. N. (2015). Unesco Dünya Kültürel Miras Listesinde Yer Alan Geleneksel Türk Ebru Sanatı’nda Yeni Yorumlar, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 37, 587-605.
• Bigalı, Ş. (1999). Resim Sanatı, İstanbul, İş Bankası Kültür Yayınları
• Bilgili, B. (2018). Geleneksel Çini Sanatı ve Ebru: Türk Kağıt Süsleme Sanatı, Türkiyenin Unesco Değerleri ve Turizm Potansiyeli, Eğitim Yayınevi Yayını, Konya
• Çakılcıoğlu, U., Türkoğlu, I. (2010). An ethnobotanical survey of medicinal plants in Sivrice (Elazığ-Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 132 (1), 165-175.
• Çalkanoğlu F. (2017). Ebru Sanatında Natüralist Çiçek Ressamlığı, Z Kültür Sanat Şehir Mevsimlik Tematik Dergi, Sayı 1, s.273
• Çetinkaya, N., Yıldız, S. (2018). Erzurum’un Yenilebilir Otları ve Yemeklerde Kullanım Şekillerine Yönelik Bir Araştırma, Güncel Turizm Araştırmaları Dergisi Cilt: 2, Sayı: Ek.1, 482-503, E-ISSN: 2602-3008
• Çoktan, A. (1992). Türk Ebru Sanatı, İstanbul, Emekçi Matbaası
• Derman, M. U. (1977). Türk Sanatında Ebru, İstanbul: Ak Yayınları
• Ebru, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5d8629a0d82410.13003086, Erişim Tarihi: 21.09.2019
• Ebru Yapım Aşaması, Bahtiyar Ebru Evi, http://www.bahtiyarebruevi.com/index.php?p=29, adresinden alınmıştır.
• Ebru Yapımı, Boyaların Kıvamlı Su Yüzeyinde Şekillendirilmesi, Suyüzü Ebru Atölyesi, https://suyuzu.com/ebru-sanati-ile-tanisin, adresinden alınmıştır.
• Elhan, S. (1998). Türk Ebru Sanatı: Tarihçesi, Yapım Teknikleri, Ebrucular, Ankara: Murat Kitap ve Basım Yayın
• Erzen, J. N. (1997). Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, Yem Yayınları
• Germaner, S. (1977). 1960 Sonrası Sanat, İstanbul, Kabalcı Yayınevi
• Gürsoy, E., Macit, M. (2017). Erzurum İli Meralarında Doğal Olarak Yetişen Farklı Baklagil Yem Bitkilerinin Nispi Yem Değerlerinin Belirlenmesi, Anadolu Tarım Bilimleri Dergisi (32), 407-412. ISSN: 1308-8750 (Print) 1308-8769 (Online)
• Haemmerle, V. A., Hirsch, O. (1961). Buntpapier, München: Verlag Georg D.W.Callwey
• Her Telden, (2010). Suyun Üzerine Yazma Sanatı Ebru. Gün Işığı Dergisi, Mayıs, 59-62.
• https://hometurkey.com/en/attractions/unesco-intangible-cultural-heritage-in-turkey
• Karahan, F., Özgökçe, F., Ünal, M., Karabacak, O. (2007). Gökyüzüne En Yakın Bitkiler Alpin Çiçekler, Mega Ofset Matbaacılık, Erzurum
• Kısaoğulları Cançat, A. (2016). Görsel Sanat Eğitiminde Yüzey Teknikleri Ve Anlam Problematiği, Sanat Eğitimi Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, 19-36.
• Kolçir, O. C. (2015). Ebru Sanatında Akkase Tekniği ve Farklı Uygulamaları, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı.
• Özçimi, M. S. (2010). Ebrû, İstanbul, Bilim Kültür ve Sanat Derneği Yayınları
• Özer, H. (2016). Erzurum Çevresinde Doğal Yayılış Gösteren Salvia Türleri ve Tıbbi Özellikleri, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi, 25 (özel sayı-2), 340-345.
• Özkul, K. (2016). Baskı Endüstrisinde Ebru Sanatı Uygulamaları, 5.Uluslararası Matbaa Teknolojileri Sempozyumu, 04-06 Kasım, 27-42, İstanbul
• Polat, R., Satıl, F. (2012). An Ethnobotanical Survey of Medicinal Plants in Edremit Gulf (Balıkesir – Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 139 (2), 626-641.
• Serin, A. Y. (2008). Geleneksel Türk Ebru Sanatında Kronolojik Gelişim Süreci İle İlgili Bir Değerlendirme, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi. Sayı 26, 97-105.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2003). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Remzi Kitabevi
• Şenkul, Ç., Kaya, S. (2017). Türkiye Endemik Bitkilerinin Coğrafi Dağılışı, Türk Coğrafya Dergisi (69), 109-120, Basılı ISSN 1302-5856 Elektronik ISSN 1308-9773
• Türk Geleneksel Ebru Sanatına Hoş Geldiniz, Malik-i Deylemi’ye ait 1554 tarihli yazının zemin ebrusu, http://www.atolyedem.com/ebru-sanatinin-tarihcesi/, adresinden Alınmıştır
• Türkoğlu, M. (2017). Iğdır’ın Biyoçeşitliliği ve Doğadaki Besin Zinciri, T.C. Orman Ve Su İşleri Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Ajans-Türk Gazetecilik Matbaacılık İnş. San. A.Ş., ISBN : 978-605-9550-09-3
• Yılmaz, H., Karahan, F. (1999). Alpin Bitkilerin Korunması ve Yararlanma Olanakları, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 30 (1), 95-103.