Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Arşivcilik Çalışmaları (1960-1980)

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 410 - 444, 31.12.2024

Mehmet Erdoğan

https://doi.org/10.33721/by.1471997

Öz

Bu çalışmada, Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivindeki (TDA) konuyla ilgili tespit edilebilen belgelerden yararlanmak suretiyle, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığının 1960-1980 yılları arası arşivcilik faaliyetleri incelenmiştir. Bu bağlamda, Arşiv ve Ulaştırma Dairesi Genel Müdürlüğünde meydana gelen yapısal değişiklikler, Bakanlık arşivinin düzenlenmesi için yürütülen çalışmalar ile bu çalışmalar sonucunda Bakanlık Kurum Arşivinin/Türk Diplomatik Arşivinin kurulması, 12.02.1980 tarihli ve 16898 sayılı Dışişleri Bakanlığına Arşivcilik Alanında Çalıştırılmak Üzere Alınacak İdari Memurlar İçin Yeterlik ve Yarışma Sınavı ve Görev Yönetmeliği, ayrıca bu çalışmadaki bilgileri tamamlayıcı niteliğinden ötürü Başbakanlıkça hazırlanan Arşiv Kanunu ön tasarıları, 19.12.1975 tarihli ve 15443 sayılı Devlet Arşiv Yönetmeliği, Cumhuriyet dönemi arşivleri için büyük öneme sahip Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığının kuruluşu ile konuyla ilişkili diğer bazı önemli hususlar üzerinde durulmuştur. Sonuç olarak, 1960’lı yıllarda Bakanlıkta arşiv konusunun ciddi şekilde ele alındığı, ancak, başta mali güçlükler, arşiv personelinin hem nicelik hem de nitelik olarak yetersizliği ve yer sıkıntısı olmak üzere bir kısım sebeplerden ötürü bu dönemki çalışmaların sonuçsuz kaldığı, dolayısıyla 1960’lı yıllar boyunca yapılan tüm iyi niyetli çalışmalara rağmen Bakanlık arşivini düzenleme konusunun çözüme kavuşturulamadığı, eldeki mevcut imkânlarla ancak bir takım iyileştirmelerin yapılabildiği görülmüştür. 1970’li yıllarda ise Dışişleri Bakanı Haluk Bayülken ve Genel Sekreter Şükrü Elekdağ’ın destekleri ile Bilal Şimşir’in gayretleri sonucunda, Bakanlık arşivleriyle ilgili önemli gelişmeler yaşanmıştır. Bu dönemde, öncelikle Bakanlığın merkez teşkilatındaki birim arşivleri ciddi şekilde ele alınmış ve son beş yıl hariç tüm evrakın bir yerde toplanması sağlanmış ve bu evrakın kaba tasnifi yapılarak Bakanlığın Kurum Arşivi oluşturulmuştur. Bakanlık tarihinde ilk defa geç de olsa bir Arşiv Dairesi kurulmuştur (1977). 1978 yılında Evrak-Ulaştırma ve Arşiv Genel Müdürlüğü ihdas edilmiş ve Bütçe, Arşiv ve Ulaştırma İşleri Genel Müdürlüğü (İDGM) bünyesinde bulunan Arşiv Dairesi ile Evrak ve Ulaştırma Dairesi İDGM’den alınıp yeni oluşturulan bu müdürlüğe bağlanmıştır. 1979 yılında Dokümantasyon Merkezi kurulmuş ve faydalı görülen çok sayıda doküman bu birimde toplanıp Bakanlık personelinin istifadesine sunulmuştur. Ayrıca, 1979 yılında Bakanlıkta bir arşivci kadrosu ihdas edilerek ilk kez arşiv çalışmaları için arşivci-idari memurlar alınmıştır. Bakanlık Kurum Arşivindeki çalışmaları tamamlayıcı nitelikte olarak arşivci personel için hazırlanan Yönetmelik 1980 yılında 16898 sayısıyla Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Özetle, 1975-1980 yılları arşiv çalışmaları hususunda birçok gelişmenin ve ilkin yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu nedenle, bu dönemin Bakanlık arşivcilik faaliyetlerinin altın dönemi olduğunu söylemek abartılı olmaz. Ancak, üst düzey yetkililerin desteğiyle yürütülen sözkonusu çalışmalar üst düzey yetkililerin değişmesiyle yerini 1980’li yıllardan itibaren duraksamaya bırakmıştır.
Bu çalışmada ifade edilen görüşler yazara aittir ve T. C. Dışişleri Bakanlığının resmî görüş ve politikasını yansıtmamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dışişleri Bakanlığı Kurum Arşivi, Türk Diplomatik Arşivi, Arşivcilik Çalışmaları

Destekleyen Kurum

Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı

Archival Works of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye (1960-1980)

Öz

This study analyzes the archival works of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Türkiye in the period between 1960 and 1980, using the documents of Turkish Diplomatic Archives (TDA) on the subject matter. Within this framework, it examines the structural changes in Directorate General of Archives and Communication Department; the studies conducted to improve the Ministerial archives with an aim to establish Institutional Archives of the Ministry; the Regulation No. 16898 dated 12.02.1980 for Recruitment, Qualification, Task, and Competitive Examination of Administrative Officers to Work in the Field of Archives under the Ministry of Foreign Affairs, as well as preliminary drafts of the Archives Law prepared by the Prime Ministry due to its complementary nature to the issue covered by this study; State Archives Regulation No. 15443 dated 19.12.1975; the foundation of the Department of Republic Archives, which is of great importance for the archives of the Republic period, and some other relevant points to be considered within this context. The archive issue was meticulously addressed in the Ministry during 1960s, yet such efforts remained inconclusive due mainly to financial difficulties and to the inadequacy of archives personnel both in quantity and quality, in addition to lack of space, and despite all the well-intentioned efforts made throughout the period, it has thus been observed that correction of the Ministerial archives remained an unresolved issue and only some improvements could be made with the available resources. During 1970s, on the other hand, significant achievements were made as regards to Ministerial archives as a consequence of the support of the then Minister of Foreign Affairs Haluk Bayülken and Secretary General Şükrü Elekdağ as well as the efforts of Bilal Şimşir. During this period, first, all the documents in the departments, except for those of the last five years, were collected in one place by a rough classification, which led to establishment of the Institutional Archives of the Ministry. Thus, albeit late, Department of Archives was founded for the first time in the history of the Ministry (1977). In 1978, Directorates General of Documents-Communication and Archives were established; the Archives Department and the Documents Department, which were formerly under Directorate General of Budget, Archives and Communication Affairs (IDGM), were incorporated into the newly-established directorate, subsequent to disintegration from IDGM. In 1979, the Documentation Centre was founded and many valuable documents were gathered thereunder, being made available to the staff of the Ministry. Also, in 1979, a position for archivists was opened and for the first time, archivist-administrative officers were tenured for archival work. The Regulation prepared for archivists/archive personnel as complementary to the works of Institutional Archives of the Ministry took effect in 1980, having been published in the Official Gazette No. 16898. In short, we may cite the years 1975-1980 as a milestone in which many developments and firsts were experienced in terms of archival work. Therefore, it would not be an exaggeration to say that this period was the golden age of the Ministry’s archival activities. Nevertheless, the aforementioned studies, carried out with the support of high-level officials gave way to an unproductive period as of 1980s, with the changes in high-ranking officials.
The views in the present study are those of the author, not the Ministry of Foreign Affairs of Türkiye, and do not reflect, in any way, the official views or policies of the latter.

Anahtar Kelimeler

Institutional Archives of the Ministry of the Foreign Affairs, Turkish Diplomatic Archives, Archival Works

Kaynakça

• Türk Diplomatik Arşivi Belgeleri
• TDA/K0060447/G0247343/12852096
• TDA/K0025931/G0110135/5189605
• TDA/K0026552/G0111918/5168554
• TDA/K0077952/G0310199/18254891
• TDA/K0062004/G0255487/15690886
• TDA/K0026537/G0111882/3687109
• DA/K0027125/G0113625/3536866
• TDA/K0025922/G0110110/4917362
• TDA/K0061870/G0252060/12588193
• TDA/K0071643/G0303230/14981446
• TDA/K0026383/G0111931/5184778
• TDA/K0037141/G0149111/20837518
• TDA/K0001576/G0011768/7238294
• TDA/K0062479/G05263927/11707659
• TDA/K0062479/G0263927/11707617
• TDA/K0062479/G0263927/11707569
• TDA/K0085293/G0317793/17948083
• TDA/K0084476/G0316816/17898649
• TDA/K0042826/G0199564/10891983
• TDA/K0037142/G0149112/6386352
• TDA/K0071643/G0303230/14981678
• TDA/K0037142/G0149112/6386260
• TDA/K0037142/G0149112/6387444
• TDA/K0037142/G0149112/6385839
• TDA/K0037142/G0149112/6387642
• TDA/K0037142/G0149112/6387865
• TDA/K0071732/G0149112/15013023
• TDA/K0026660/G0112201/6963280
• TDA/K0039417/G0159505/10224143
• TDA/K0037259/G0149498/8050177
• TDA/K0092849/G0327184/19112063
• TDA/K0026383/G0111931/5184991
• TDA/K0092849/G0327184/19112003
• TDA/K0079032/G0311222/16782528
• TDA/K0006560/G0036022/1555265
• TDA/K0007009/G0037598/9270142
• TDA/K0009088/G0061593/2494048 TDA/K0061523/G0249193/12896997
• TDA/K0085597/G0318195/17492474
• TDA/K0026917/G0113059/4957191
• TDA/K0026241/G0111143/9175766
• TDA/K0026241/G0111143/9175705
• TDA/K0081659/G0314132/16918976
• TDA/K0085384/G0317850/18351551
• TDA/K0018160/G0085747/8300908
• TDA/K0094543/G0328921/20280421
• TDA/K0040321/G0172059/7010884
• TDA/K0026041/G0110578/6958769
• TDA/K0003673/G0027828/2229421
• TDA/K0003275/G0027878/9132550
• TDA/K0070628/G0301775/14833772
• TDA/K0070628/G0301775/14834098
• TDA/K0040701/G0172870/6311723
• TDA/K0022571/G0099572/4583270
• TDA/K0091525/G0325867/19223317
• TDA/K0033951/G0132903/9588444
• TDA/K0094174/G0328518/20278482
• TDA/K0000604/G0003942/106877
• TDA/K0062726/G0267683/12096253
• TDA/K0006862/G0035407/895312
• TDA/K0033411/G0131122/7405382
• TDA/K0037142/G0149112/6387794
• TDA/K0083431/G0315713/17460562
• TDA/K0083431/G0315713/17461993
• TDA/K0083431/G0315713/17460660
• TDA/K0083431/G0315713/17460484
• TDA/K0037142/G0149112/6387146
• TDA/K0026553/G0111924/7885496
• TDA/K0026383/G0111931/3463237
• TDA/K0026383/G0111931/5184842
• TDA/K0025960/G0110233/5083922
• TDA/K0026383/G0111931/5184899
• TDA/K0078112/G0310562/15459742
• TDA/K0071643/G0303230/14981418
• TDA/K0078112/G0310562/15459134
• TDA/K0079825/G0312368/16599067
• TDA/K0081979/G0314382/16981677
• TDA/K0083492/G0316090/15473246
• TDA/K0085763/G0318320/19675846
• TDA/K0005599/G0033040/687821
• TDA/K0035776/G0141155/9085840
• TDA/K0005742/G0032640/798733
• TDA/K0036537/G0144520/10201140
• TDA/K0037141/G0149111/6385157
• TDA/K0018160/G0085747/8302293
• TDA/K0018160/G0085747/8302072
• TDA/K0018160/G0085747/8301365
• TDA/K0018160/G008574/8301831
• TDA/K0018160/G008574/8301309
• TDA/K0026537/G0111882/7301790
• TDA/K0026537/G0111882/7301838
• TDA/K0042840/G0199603/10735280
• TDA/K0048588/G0230822/12779408
• TDA/K0048588/G0230822/12779390
• TDA/K0033951/G0132903/9588737
• TDA/K0084419/G0316729/17892023
• TDA/K0003315/G0028690/5099782
• TDA/K0037141/G0149111/6384996
• TDA/K0037141/G0149111/6384929
• TDA/K0026251/G0111123/9511564
• TDA/K0085060/G0317667/17443455
• TDA/K0068920/G0300155/18706068 TDA/K0080285/G0312533/19136837
• TDA/K0062726/G0267682/12091050
• TDA/K0070482/G0302074/14853078
• TDA/K0064527/G0273005/12128457
• TDA/K0078419/G0310616/16757653
• TDA/K0006911/G0037425/956544
• TDA/K0078010/G0310174/16871233
• TDA/K0001473/G0010107/875945
• TDA/K0001473/G0010107/875616
• TDA/K0001712/G0011715/1593991
• TDA/K0001712/G0011715/1594249
• TDA/K0001712/G0011715/282725
• TDA/K0026736/G0112460/4956030
• TDA/K0070642/G0302201/14908688
• TDA/K0033411/G0131122/7404786
• 12.04.1991 tarihli Kurum Arşivinde Yerleşim Alanı, Düzeni ve Arşiv’de Bilgisayara Geçilmesi Hazırlıkları konulu servis notu.
• 12.10.1993 tarihinde ARUD Başkanı tarafından MİDY’e (Müsteşar Yardımclığı-İdari ve Mali İşler) takdim edilen servis notu.
• 27.07.1995 tarihli Temmuz 1995 Tarihi İtibariyle Bakanlık Merkez Arşivi ile İlgili bir Değerlendirme Notu konulu servis notu.
• Diğer Kaynaklar
• Aral, H. (1965). Dışişleri Bakanlığı Yıllığı 1964-1965. Ankara Basım ve Ciltevi.
• Aral, H. (1968). Dışişleri Bakanlığı 1967 Yıllığı. Ankara Basım ve Ciltevi.
• Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik. (1988). Resmî Gazete. (Sayı 19816). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/19816.pdf
• Devlet Arşiv Hizmetleri Hakkında Yönetmelik. (2019). Resmî Gazete. (Sayı 30922). https://www.resmigazete.gov.tr/fihrist?tarih=2019-10-18
• Devlet Arşiv Yönetmeliği. (1975). Resmî Gazete. (Sayı 15443). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/15443.pdf Dışişleri Bakanlığı Arşiv Hizmetleri Yönetmeliği. (2016). Resmî Gazete (Sayı 29917). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/12/20161213.htm
• Dışişleri Bakanlığına Arşivcilik Alanında Çalıştırılmak Üzere Alınacak İdari Memurlar İçin Yeterlik ve Yarışma Sınavı ve Görev Yönetmeliği. (1980). Resmî Gazete (Sayı 16898). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16898.pdf
• Erdoğan, M. (2022). Cumhuriyet Dönemi’nde Osmanlı Hariciyesine Ait Hazine-i Evrak. Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları, 4 (4), 3-26. https://dergipark.org.tr/tr/pub/hed/issue/74471/1102716
• Erdoğan, M. (2023). Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Arşivcilik Çalışmaları (1920-1960). Tarih Araştırmaları, 42 (75), 43-70. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tariharastirmalari/issue/80707/1297642
• Fakülte ve Yüksek Okullarda Okuyan Öğrencilere Başbakanlıkça Verilecek Burslar Hakkında Yönetmelik, Resmî Gazete. 29 Haziran 1977, Sayı 15981.
• Girgin, K. (1994). Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri Hariciye Tarihimiz (Teşkilat ve Protokol). Türk Tarih Kurumu Basımevi, (2. Baskı).
• Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu. (1985). Türk-Arap İlişkileri İnceleme Vakfı. İstanbul Matbaası.
• Özcoşkun, A. R. (2018). Cumhuriyetin Kuruluşundan Bugüne Dışişleri Bakanlığı Teşkilat Yapısı (1920-2018). Dışişleri Bakanlığı Matbaası.