O‘ZBЕKLARDA ULOQ-KO‘PKARI O‘YININING TARIXI XUSUSIDA

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 1 - 14, 30.06.2024

Feruza Djumaniyazova , Muyassar Nuriddinova

Öz

O‘zbek xalqining ot bilan bog‘liq juda ko‘p o‘yinlari mavjud. “Ko‘pkari-uloq”, “Poyga”, “Qiz quvmoq”, “Ag‘darish”, “Ot ustida qilichbozlik”, “Oltin qoboq”, “Chavgon”, “Sulton shahzoda” (boshdan parni urib tushurish) shular jumlasidandir. Bugungi kunda “Qiz quvmoq”, “Oltin qoboq”, “Chavgon” o‘yinlari tarixiy etnosport turlariga aylangan bo‘lsada, “Ko‘pkari-uloq” hozirda ham o‘ynaladigan ot o‘yinlarining eng yirigi va keng yoyilganlaridan biridir. Bugungi kunda Tojikiston va Afg’oniston hududida “bo’zkashi” deb o’ynaladigan o’yinning ham o’zagini o’zbek ko’pkarisi tashkil qiladi. O’zbekiston hududi ko’pkariga chopadigan zotdor otlar – qorabayirlar o’lkasi ekanini ham alohida ta’kidlamoq joiz. Zero, o’zbek xalqining maqollar xazinasidan “Ot-yigitning yo'ldoshi”, “Ot-yigitning qanoti” kabi yuzlab maqollar o’rin olgani ham otning azaldan o’zbeklarning ijtimoiy turmush hayotida muhim o’rin tutganini ko’rsatadi. O’zbeklarda bu mashhur ot o’yini ko’pkari, uloq, eski shaklda esa ko’kbo’ri nomlari bilan atalgan. U O’zbekistonning deyarli barcha hududlarida o’ynalgani haqida yozma va etnografik manbalarda ma’lumotlar mavjud. Ushbu o’yinning asosan sunnat to’ylarda o’tkazilishi esa uning xalq tili bilan aytganda “er yigitning ori” ekanidan darak beradi. O’zbeklarda ko’pkarining ma’nodoshi sifatida ishlatiladigan “uloq” so’zi ushbu o’yinda otdan keyin ikkinchi markaziy o’rinni egallangan “o’g’laq” (echki) o’zagi bilan aloqadordir, bu o’yin ko’p hollarda echkini qo’lma-qo’l olib qochib marraga yetkazish bilan xususiyatlanadi. Bu o’yin shuningdek o’zbeklarda o’troq dehqonchilik bilan birga xo’jalikning yana bir muhim sohasi – dasht chorvachiligi ham taraqqiy qilganini ko’rsatadi. Markaziy Osiyoda uloq-ko‘pkari etnosport turi xususida ko‘plab maqolalar yozilgan, jismoniy tarbiya va sport tarixida eng ko‘p o‘rganilgan mavzulardan hisoblanadi. Shunga qaramay, o‘zbek xalqi yoki umumiy turkiy tarixning qaysi davrida bu o‘yin va uning nomi yuzaga kelgani masalasi ochiqligicha qolmoqda. Quyidagi maqolada mavjud yozma manbalar va tadqiqotlar ma’lumotlariga tayanib, o‘zbeklarda uloq ko‘pkari o‘yinining paydo bo‘lishi va tadrijiy rivojlanishi haqida so‘z yuritiladi.

Anahtar Kelimeler

Ko‘pkari, bo‘ri, etnosport, uloq, Turklar, O‘zbeklar, Oltin Qoboq.

Özbeklerde Ulak-Kupkari Oyununun Tarihi Üzerine

Öz

Özbek halkının atla ilgili birçok oyunları vardır. Bunlar arasında “Kupkari-Ulak”, “Payga”, “Kız kovalamak”, “Ağdariş”, “Ot ustida kiliçbazlik”, “Altın kabak”, “Çevgan”, “Sultan şehzade” oyunları yer alıyor. Günümüzde “Kız kovalamak”, “Altın kabak”, “Çevgan” oyunları tarihî etnospor ve geleneksel hâline gelmiş olsa da “Kupkari-Ulak” günümüzde hâlâ oynanan en büyük ve en yaygın at oyunlarından biridir. Günümüzde “bozkaşi” adı verilen, Tacikistan ve Afganistan'da oynanmakta olan oyunun esası da Özbek kupkari/ulak oyunundan oluşmaktadır. Özbekistan topraklarının birçok at oyununda koşan safkan atların - Karabayirlerin ülkesi olduğunu belirtmek gerekmektedir. Sonuçta Özbek halkının atasözleri hazinesinde “At oğlanın yol arkadaşı”, “At oğlanın kanadı” gibi yüzlerce atasözünün bulunması, atın Özbeklerin sosyal hayatında önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Özbeklerde bu ünlü at oyununa kopkari, ulak, eski adıyla kokbori adı verildiğini görüyörüz. Özbekistan’ın hemen her bölgesinde oynandığına dair yazılı ve etnografik kaynaklarda bilgiler bulunmaktadır. Bu oyunun daha çok sünnet düğünlerinde oynanması, halk dilinde “yigitin vicdani” olduğunu gösteriyor. Özbeklerde "oğlak" kelimesinin eş anlamlısı olarak kullanılan "oğlak" kelimesi, bu oyunda attan sonra ikinci merkezi yeri işgal eden "oglaq" (keçi) köküyle ilgilidir. Bu oyun genellikle binicilerin keçiyi alıp bitiş çizgisine koşmasıyla karakterize edilir. Bu oyun aynı zamanda Özbeklerin yerleşik tarımın yanı sıra ekonominin bir diğer önemli kolunu da - bozkır hayvancılığını - geliştirdiklerini gösteriyor. Orta Asya'da ulak-kupkari etnosporu hakkında birçok makale yazılmış olup beden eğitimi ve spor tarihinde en çok çalışılan konulardan biridir. Ancak bu oyunun ve adının Özbek halkının veya genel Türk tarihinin hangi döneminde ortaya çıktığı sorusu hâlâ cevapsız kalmaktadır. Aşağıdaki makalede, mevcut yazılı kaynaklara ve araştırma verilerine dayanarak Ulak-Kupkari oyununun Özbekler arasında ortaya çıkışı ve aşamalı gelişimi anlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kupkari, kurt, etnospor, ulak, Türkler, Özbekler, Altın Kabak.

Kaynakça

• Abdullayev, F. A. (1961). O’zbek tilining Xorazm shevalari. Toshkent: O’zbekiston SSR Fanlar Akademiyasi Nashriyoti.
• Alan, S. (2019). Dîvânu Lugâti't-Türk’te Spor ve Rekreatif Faaliyete İlişkin Terimler. Serhat Özdenk ve Ozan Yılmaz (Ed.). Spor ve Rekreasyon Araştırmaları Kitabı-1.Cilt (ss. 86-109) içinde. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Amanjol, K. (2015). Kazaxskie nasionalnie konno-sportivnie igri (XІX – nachalo XX vv.), Turk elderinin salttuu sporttuk oyundari – Türk Halklarının Geleneksel Spor Oyunları. Tүzgөndөr: A. Mokeev, F. Unan, O. Karataev, O. Yorulmaz, J. Alimbaev, J. Buyar. Bishkek.
• Anorboyev, A. (2008). Dovonning samoviy otlari. Fan va turmush. 3-5 Son. Toshkent. 84-95.
• Axmetov, N., Mamirqұlov, Q. (2017). Qazaqtiң Ylttiq Oyini Asiq Atuu Әdіsterіn Үyrenu. Әdіstemelіknұsqauliq. Taraz: Taraz Universitetі.
• Bichurin, N. Ya. (Iakinf) (1950). Sobranie Svedeniy o Narodax, Obitavshix v Sredney Azii v Drevnie Vremena. V 3-x tomax. M.- L.: Izd. AN SSSR. Tom I.
• Jamilova, B. (2023). Oʻzbek va Turk Bolalar Adabiyotidagi Mushtarak Tuygʻular. Buxoro Davlat Universiteti İlmiy Axboroti. №3. Buxoro. 203-210.
• Joʻraev, M. (1983). Koʻkboʻri Avlodlari. Fan Vaturmush. № 3. 12-13.
• Joʻraev, M. (1993). Koʻpkarimi Yoki Koʻkboʻri?. Xalq Soʻzi. 10 Mart.
• Joʻraev, M. (2021). “Oltin Qoboq” Dostonining Tarixiy Asoslariga Doir. Ta'lim va İnnovasion Tadqiqotlar. Buxoro. 1-son. 132-141.
• Кljashtornyj, S. G. (2006). Al-Bīrūnī’s Version of an Old Turkic Genealogical Legend. on the Semantics of Turkic Baraq. Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии. Санкт-Петербург. Наука. 446-454.
• Kuznetsov, P. F. (2018). Botayskaya Kultura Pozdnego Eneolita: Pro Et Contra Sushestvovaniya Domashnix Loshadey. Priroda. Vipusk 7. Samara. 16-19.
• Malikov, A. M. (2021). Kupkari Kak Element Gorodskoy İdentichnosti i Kulturi Samarkanda v XIX - Nachale XX v. Markaziy Osiyo Tarixi va Arxeologiyasi: An'analar, İnnovasiyalar va İstiqbollar Xalqaro İlmiyAmaliy Anjuman Materiallari. Toshkent. 448-451.
• Mardonova, G. A. (2022). Oʻzbek Milliy Oʻyinlari. Toshkent: Bookmany Print.
• Meliev, X. A. (2023). Alisher Navoiy Asarlarida Etnosport Turlari, Xalq Oʻyinlari Haqidagi Qarashlari. International Journal of Education, Social Science & Humanities. Finland Academic Research Science Publishers. 11 (5). 300-304.
• Oybek (1963). Bolalik. Xotiralarim. Toshkent: Yosh Gvardiya.
• Oʻzbek Milliy Sport Turlari va Xalq Oʻyinlari Ensiklopediyasi (2022). Toshkent.: Zamin Nashr.
• Qilichev, T. (1988). Xorazm Xalq Teatri. Toshkent, Gʻafur Gʻulom Nomidagi Adabiyot va San'at Nashriyoti.
• Qoraboev, U., Abdurahmonov, I. (2019). Oʻzbek Xalq Oʻyinlari. Toshkent.
• Qurbonov, A. (2009). Shimoliy Surxon Vohasi Aholisi An'anaviy Madaniyatining Etnik va Lokal Xususiyatlari (XIX Asr Oxiri – XX Asrning Birinchi Yarmi). Tarix Fanlari Nomzodi İlmiy Darajasini Olish Uchun Yozilgan Dissertasiya. Toshkent.
• Sarimsoqov, A. A. (2010). Oʻzbeklarning Taqvimiy Marosimlari (Fargʻona Vodiysi Materiallari Asosida). Tarix Fanlari Nomzodi İlmiy Darajasini Olish Uchun Yozilgan Dissertasiya. Toshkent.
• Shafoatov, A. N. (2009). Tadjikskaya Sportivnaya Terminologiya. Avtoreferat Dissertasii Na Soiskanie Uchenoy Stepeni Kandidata Filologicheskix Nauk. Dushanbe.
• Tabinbaev, A, Kazakov, B. (2015). Oʻzbek Halk Milliy Oʻyinlarining Rivojlanishi, Yoshlarni Tarbiyalashdagi Ahamiyati, Pedagogik Ta'rifi va Maktab Programmasidagi Oʻrni (Oʻquv Metodik Qoʻllanma). Nukus.
• Togʻay, M. (1994). Ot Kishnagan Oqshom. Qissa. Toshkent: Sharq.
• Tursunov, S., Rashidov, Q. (2011). Boysun. Toshkent: Akadem Nashr.
• Türkmen, M. (2020). Türkistan’ın Kadim Bir Atlı Oyunu: Kök-Börü. Sporda Bilimsel ve Akademik Yaklaşımlar 6 (ss. 30-59) içinde. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Xalq Harakatli Oʻyinlari Nazariyasi va Amaliyoti Darslik (2014). Toshkent.
• Xidirova, M. R. (2022). Togʻay Murod Asarlari Poetikasi va İjod Jarayonining Oʻrganilishi. Filologiya Fanlari Boʻyicha Falsafa Doktori (Phd) İlmiy Darajasini Olish Uchun Taqdim Etilgan Dissertasiya. Jizzax.
• Xodjaev, A. (2008). Buyuk Ipak Yoʻli: Munosabatlar va Taqdirlar. Toshkent: Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
• Yuldashev, S. (2022). Uzbekskie Obichai: Ulak (Koʻpkari). Etnicheskiy Atlas Uzbekistana (ss. 331-343) içinde. Tashkent.
• Zahiriddin Muhammad Bobur. (2008). Boburnoma. Toshkent: Oʻqituvchi.
• Zaxarov, S. V. (2010). K Voprosu o Proisxojdenii Botayskoy Kulturi. Vestnik Arxeologii, Antropologii i Etnografii. 1 (12). 49-58.