On Precious Stones in Dürr-i Meknun

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 27 - 37, 30.06.2025

Ahu Cavlazoğlu Davulcu

https://doi.org/10.71096/cakutad.1700625

Öz

Yazıcızade Ahmet Bîcan (d. after 1460) is one of the well-known scholars of the Turkish world of science and culture with his important works written in the 15th century. He is famous for his nickname Bîcân and is also known by the names Yazıcızâde and Ibn al-Kâtib (Ahmet). He has copyrighted and translated works such as Enverü'l Âşıkîn, Acâibü'l-Mahlûkāt, Dürr-i Meknûn, Kitâbü'l-Müntehâ ale'l-Fusûs, Şemsiyye, Cevâhir-name. The author's Cevâhir-name, which he wrote about precious stones, is the only known verse gem-nâme of his period. Apart from this work, his other important work in which he talks about ores is Dürr-i Meknûn. The name of the work, which has many copies, means "hidden pearls", draws attention to its value. It deals with geography and cosmography information, which is thought to be a compilation rather than a translation in the sources. It is one of the valuable works of its period in terms of its subject, vocabulary and language. The work, which is written in prose in plain language, aims to be useful and informative. The last chapter of the thirteenth chapter of the work describes ten precious and semi-precious stones under the title of faslu'l hacerât. Ores have been used by people for different purposes in every period. These stones, called precious or semi-precious, are known to be used for therapeutic and mystical purposes. During the Ottoman Period, precious stones were called "ore" and the works written to introduce them were called "cevâhir-name" or "cevher-nâme". Yazıcı-zâde Ahmet Bîcan, who made observations about gems in this period, includes precious stones and their benefits in his verse Cevâhirname, his translation work called Acâibü'l-Mahlûkāt and his book Dürr-i Meknûn.
In this study, information about the precious stones in Dürr-i Meknun and their benefits were given and a comparison was made with the author's other works. While making the comparison, Ahmet Bican's works Dürr-i Meknûn, Cevâhir-name, Acâyibü'l-Mahlûkât were scanned and the data was analyzed. In addition, cevher-names written in the 15th century were mentioned.

Anahtar Kelimeler

Ore , precious stones , Dürr-i Meknûn , Cevâhir-name , Acâyibü’l Mahlûkât

DÜRR-İ MEKNÛN’DA DEĞERLİ TAŞLAR ÜZERİNE

Öz

Yazıcızade Ahmet Bîcan (ö.1460’tan sonra) 15. yüzyılda yazmış olduğu önemli eserleri ile Türk ilim ve kültür dünyasının tanınmış âlimlerindendir. Bîcân lakabıyla meşhurdur ve Yazıcızâde ve İbnü’l Kâtib (Ahmet) isimleriyle de bilinir. Enverü’l Âşıkîn, Acâibü’l-Mahlûkāt, Dürr-i Meknûn, Kitâbü’l-Müntehâ ale’l-Fusûs, Şemsiyye, Cevâhir-name gibi telif ve tercüme eserleri vardır. Yazarın değerli taşlarla ilgili yazdığı Cevâhir-namesi döneminin bilinen tek manzum cevher-nâmesidir. Bu eser dışında cevherlerden bahsettiği diğer önemli eseri Dürr-i Meknûndur. Birçok nüshası bulunan eserin “saklı inciler” anlamına gelen adı, değerine dikkat çekmektedir. Kaynaklarda tercümeden ziyade derleme olduğu düşünülen eser coğrafya ve kozmonografya bilgilerini konu alır. Konusu, söz varlığı ve dili açısından döneminin değerli eserlerindendir. Sade bir dille mensur yazılmış olan eser faydalı olmayı ve bilgilendirmeyi amaçlamaktadır. Eserin on üçüncü bâbının son bölümünde Faslu’l Hacerât başlığı ile on değerli ve yarı değerli taş anlatılmaktadır. Cevherler insanlar tarafından her dönemde ilgi görmüş farklı amaçlarla kullanılmıştır. Değerli, yarı değerli olarak adlandırılan bu taşların tedavi amaçlı ve mistik amaçlı kullanıldıkları bilinmektedir. Osmanlı Dönemi’nde değerli taşlara “cevher”, bunları tanıtmak üzere yazılmış eserlere “Cevâhir-name” veya “Cevher-nâme” adı verilmiştir. Bu dönemde cevherlerle ilgili tespitlerde bulunan Yazıcızâde Ahmet Bîcan manzum Cevâhir-namesi’nde, Acâibü’l-Mahlûkāt adlı tercüme eserinde ve Dürr-i Meknûn adlı kitabında değerli taşlar ve faydalarına yer verir.
Bu çalışmada, Dürr-i Meknûn’da yer alan değerli taşlar ve faydaları üzerinden yola çıkılarak bu taşlar hakkında bilgi verilmiş ve yazarın diğer eserleri ile karşılaştırma yapılmıştır. Karşılaştırma yapılırken Ahmet Bican’ın Dürr-i Meknûn, Cevâhir-name, Acâyibü’l-Mahlûkât adlı eserleri taranmış ve veriler analiz edilmiştir. Ayrıca 15. Yüzyılda yazılmış cevher-namelerden bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Cevher , değerli taşlar , Cevâhir-name , Dürr-i Meknûn , Acâyibü’l-Mahlûkât

Kaynakça

• Argunşah, M. (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî Tuhfe-i Murâdî İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Demirtaş, A. (2009). Yazıcıoğlu Ahmed Bîcan, Dürr-i Meknûn (İnceleme-Çevriyazı-Dizin- Tıpkıbasım). İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Kara, S. (2016). Farklı Nüshalar Işığında Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhirnâmesi’nin Tenkitli Metni. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 56: 1105-1124. https://doi.org/10.14222/turkiyat1503
• Kutlar, F. S. (2002). Ahmed-i Bîcân’ın Manzum Cevâhir-nâme’si. Arayışlar, İnsan Bilimleri Araştırmaları, 7(8), 59-68.
• Kutlar, F. S. (2003). İki Türkçe Cevâhir-nâmeye ve Cevherlerin Etkilerine Dair. Millî Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, 58: 121-128.
• Murad, S. (2024). Değerli Taşların Tıbbi Faydaları Hakkında Cevher-nâmelerde Yer Alan Bilgiler. M. B. Aydın (Ed.), Nil Sarı Armağan Kitabı içinde (293-303). İstanbul: Hayat Vakfı Yayınları.
• Pala, İ. (1999). Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat Yayınları.
• Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i Acâ'ibü'l-Mahlûkât. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Sakaoğlu, N. (1999). Dürr-i Meknûn (Saklı İnciler), Ahmed Bîcan Yazıcıoğlu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.