SİCİLLER IŞIĞINDA MEŞAKKATLİ BİR İBADET OLAN HAC VE OSMANLI HACILARI

Yıl 2019, , 423 - 451, 27.09.2019

Nevzat Erkan

https://doi.org/10.18026/cbayarsos.597511

Cited By: 6

Öz

Hac
ibadeti, tabiatı gereği pek çok zorluğu beraberinde getirdiği için tarih
boyunca Müslüman toplumlarda en fazla dikkat çeken mevzular arasında yer
almıştır. Osmanlıda hacıların toplumsal statüleri, hac için yapılan
hazırlıklar, gidiş-dönüş yolunda vuku bulan vefatlar ve bu çerçevede yapılan
uygulamalar üzerinde duracağımız konulardandır. Bunların
yanı sıra hac yolunda vefat eden kişilerin miras hukukuna ilişkin olarak
borç-alacak davaları, sahip oldukları kölelerin durumları gibi çeşitli
meselelere de yer verilecektir. Hac yolculuğu sonrası hacıların karşılaştıkları
zorluklar, farklı sebeplerden dolayı hacca gidemeyen insanların hac vasiyetleri
de bu çalışmanın kapsamında yer almaktadır.

            Bu
makalede Osmanlı Devleti tarafından yapılan hac organizasyonundan ziyade hac
yolculuğuna çıkmış insanların tecrübeleri mahkeme kayıtlarından hareketle ele
alınacaktır. Konuyla ilgili bazı çalışmalar yapılmış olsa da daha geniş
kapsamlı çalışmalara ihtiyaç vardır. Dönem olarak 16. ve 18. Asır mahkeme
kayıtları esas alınmakla birlikte daha eski tarihlere ait kayıtlar da
değerlendirilecektir. Diğer Osmanlı şehirlerinde yaşayanlara kısmen değinilecek
ancak makalenin odak noktasında İstanbul, Rumeli şehirleri ve Kıbrıs’ta yaşayan
Müslümanların gerçekleştirdikleri hac yolculukları yer alacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hacıları, Hac Yolunda Vefat, Hac Vasiyyetleri

Kaynakça

• Arşiv Kayıtları BOA (Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi), A.DVNSMHM.d 27/218, 39/354, 116/533, d., 119/833, A. DVNSRSK. D.78, AE.SMHD.I, 77/5099, ., AE, SMST II, 112/12105, D. BŞM, MHF.d. 13642, İE, AS, 64/5787, İE, EV, 5/567.Balıkesir ŞS, no.693 Kıbrıs ŞS no. 10,11, 13,14, 17.Sofya ŞS, no.12, 17,23.Üsküdar ŞS, 36, 336, 362, 363, 364, 378, 402, 412.Akkaya Deniz, Üsküdar Kadılığı 420 Numaralı Şeriyye Sicili Defteri 1159-1160/ 1747-1748), Marmara Üniversitesi S.B.E., 1999.Bilal, Metin, 45 No’lu Kırım Kadı Sicilinin Trankripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Karadeniz Teknik Ü. SBE, (Yayınlanmamış Y. Lisan Tezi) Trabzon 2015.Çelik, Dilek, 67 A 90 Nolu Ve 1017-1022(1608–1613) Tarihli Kırım Hanlığı Kadıasker Defteri (Tahlil Ve Transkripsiyon) Sakarya Üniversitesi SBE (Basılmamış Y. Lisans Tezi) Sakarya 2011.Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri (H.1155-1167 / M. 1742-1754) haz. Ahmet Zeki İzgöer Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Diyarbakır 2016.İstanbul Ahkâm Defterleri, İstanbul‟da Sosyal Hayat, (haz. A. Tabakoğlu v.d.) İstanbul 1997, I-II.İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1096 - 1097 / M. 1685 - 1686), haz. Sabri Atay vd., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2011.İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102 / M. 1691), (haz. Hüseyin Kılıç v.d.) Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2011.İstanbul Kadı Sicilleri Balat Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 970 - 971 / M. 1563). haz. Mustafa Akman vd., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2011.İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-I Refia) 37 Numaralı Sicil (H. 1047 / M. 1637- 1638), (Haz.Salih Kahriman v.d.) Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2011.İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 37 Numaralı Sicil (H. 1022 - 1024 / M. 1613 - 1615). Haz. Rasim Erol vd. : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2012.İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (H. 1024 - 1029 / M. 1615 - 1620), (Haz. Ayhan Işık v.d.), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2012.İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 65 Numaralı Sicil (H. 1051- 1053 / M. 1641 - 1644). haz. Sabri Atay, vd., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2012.İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086- 1087 / M. 1675 - 1676). haz. Salih kahrıman vd., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2010.İstanbul Kadı Sicilleri Rumeli Sadareti Mahkemesi 21 Numaralı Sicil (H. 1002-1003/M. 1594-1595), haz. Rasim Erol vd. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2011.İstanbul kadı sicilleri Üsküdar mahkemesi 26 numaralı sicil (H. 970-971 / M. 1562-1563), (Haz. Rıfat Günalan v.d), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2010.İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H.999-1000/ M.1590-1591). Haz. Rıfat Günalan vd. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2010.Küçükoğlu, Mustafa Itri Üsküdar Mahkemesi 510 Numaralı Şer'iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi: 1782-1783 (H. 1196-1197),Harran Üniversitesi SBE, (Basılmamış Y. Lisans Tezi) Şanlıurfa 2015.Kaynak Eser ve AraştırmalarAkyıldız, Ali, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve Sosyo Ekonomik Etkileri, Eren Yayıncılık İstanbul 1996.Armağan, A. Latif, “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergâhı ve Menziller (=Menâzilü’l-Hacc)”,Osmanlı Araştırmaları, İstanbul, 2000, Sayı: XX s. 73- 118.Atalar, Münir “Emîr-i Hac” DİA, İstanbul 1995, XI, 131-132.Atalar, Münir, Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 1991.Ayaz, Fatih Yahya, Bahri Memlukler Döneminde Hararmeyn Hizmetleri, Marmara Üniversitesi SBE (Basılmamış Y. Lisans Tezi) İstanbul 1998.Bakkalzâde Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekaiyat,(Tahlil ve Metin) 1066-1116/1656-1704), (haz. Abdülkadir Özcan) TTK, Ankara 1995 s. 716.Barbir, Karl K. Ottoman Rule in Damascus : 1708-1758, Princeton University, Princeton 1980.Barkan, Ömer Lütfi “Edirne Askeri Kassamı'na Ait Tereke Defterleri (1545-1659)” Belgeler (Türk Tarih Belgeleri Dergisi), Ankara 1966, C. III, say. 5-6. sayı, s. 1-473.Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, İstanbul 1951, I-VI.Blunt, Wifred S. (1922), İslamın Geleceği, trc. M. Fatih Karakaya, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2011.Bozkurt, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği) Sakarya Üniversitesi SBE, Sakarya 2011.Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, say. 22, 2013, s. 193-229.Fatih Bozkurt, “Yetimi Kolla, Malını Koru! Tereke Defterleri ve Yetim Malları (1785-1875)” Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ocak-2012, Cilt: 2, Sayı: 3, s. 69-90Bozkurt, Nahide “Mehdî-bilâh” DİA İstanbul 2003, XXVIII,377-379.Canbakal, Hülya, 17. Yüzyılda Ayntab: Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, trc. Zeynep Yelçe, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.el-Basrî, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ el-Bezzâr (ö. 292/905), el-Bahrü’z-Zehhâr (el-Müsned) (nşr. Mahfûzu’r-Rahmân Zeynullâh), , Müessesetü ‘Ulûmü’l-Kur’ân – Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, Beyrut-Medine 1988, I-XVIII.el-Makdîsî, Ebü'l-Kâsım Şehabeddin Abdurrahman Ebû Şame, (v.665/1268), el-Müzeyyel ale’r-Ravzateyn : (Tarihü’d-devleti’l-Eyyubiyye ma ba’de Salahiddin) Dımaşk : Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye ; Beyrut : Darü’l-Beşairi’l-İslamiyye, 2010/1431 I-II.Erkan, Nevzat, Osmanlı Üsküdar’ında Toplumsal Hayat (18. Asır Üsküdar’da Müslim-Gayrimüslim İlişkileri), Üsküdar Belediyesi, İstanbul 2015.Erken, Adil, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Şam Valilerinin Emirü’l-Hacc Olarak Hizmetleri, Kocatepe Üniversitesi SBE, (Basılmamış Doktora Tezi) Afyonkarahisar 2017Evliya Çelebi, (v.1095/1684) , Evliya Çelebi Seyahatnamesi:, haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005, I-IX.Eyüp Sabri Paşa (1308/1890), Mir’atü’l-Haremeyn=Haremeyn Tarihi haz. Ömer Faruk Can, Zehra Can Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2018.Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar: Osmanlı Döneminde Hac : 1517-1638, trc. Gül Çağalı Güven. Tarih Vakfı Yurt Yayınları İstanbul, 1995.Faroqhi, Suraiya, Orta Halli Osmanlılar:17.Yüzyılda Ankara ve Kayseri’de Ev Sahipleri ve Evler, (trc. Hamit Çalışkan), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.Gemici, Nurettin,” Evliya Çelebi’nin Hac Ziyareti ve Seyahatname’nin Hac Bölümünün Kaynakları”, Diyanet İlmi Dergi, 2009, C: XLV, say.: 3, s. 77-102.Genç, Serdar, “Hac Yolunda Ölüm: XVIII. Yüzyılda Balıkesirli Hacılar” Balıkesir Sempozyumu: Tebliğler Kitabı, 17-20 Kasım Balıkesir 2005, s.312-317. Güler, Mustafa Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıfları (16. Ve 17. Yüzyıllar) İstanbul 2002.Güler, Ümit, “Kıbrıs Tereke Kayıtlarında Köleler (17. Ve 18. Yy.)” İstem Konya 2018, say:31 • s. 107 – 123.Gündoğdu, Abdullah, Pilgirim and Traveler: Hajnamas from the Volga-Ural Region, Proceeding of the Third International Symposium on Islamic Civilation in Volga-Ural Region, Ufa 2008.Hallak, Şeyh Ahmed el-Bedirî, Berber Bedrinin Günlüğü:1741-1762: Osmanlı Taşrasına İlişkin Olaylar nşr. Ahmet İzzet Abdülkerim trc. Hasan Yüksel Akçağ Yayınları, Ankara 1995.İbn Cübeyr, Ebü'l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed (v.614/1217), Endülüsten Kutsal Topraklara, trc. İsmail Güler, Selenge Yayınları, İstanbul 2003.İlgürel, Sevim, “Abdurrahman Hibri'nin Menasik-i Mesalik'i”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul 1975, Say.6 , s.111-128.Koyuncu, Mevlüt, “Velîd I” DİA, İstanbul 2013, XLIII, 30-31.Kurşun, Zekeriya “Hac ve İktidar:Haremeyn’de Erken Dönem Osmanlı İmar Faaliyetleri” FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi İstanbul 2017, IX,281-311.Küçükaşcı, Mustafa S, Abbasiler’den Osmanlılar’a Mekke-Medine Tarihi, Yeditepe Yayınevi İstanbul 2007Küçükaşçı, Mustafa S, “Hicaz” DİA; İstanbul 1998, XVII,432-437.Mahluf, Macide, Evkafu Nisai’s-Selâtine’l- Osmaniyyîn: Vakfiyetü Zevceti’s-Sultan Süleyman Kanuni ale’l-Haremeyni’ş-Şerifeyn. Darü’l-Afaki’l-Arabiyye, Kahire 2006.Me’mun Abdullah Aslan Beni Yunus, Kafiletü’l-haci’ş-Şami fî şarkıyyi’l-Ürdün fî’l-ahdi’l-Osmani : 1516-1918, Amman : Vizaretü’s-Sekâfe, 1997.Merginan, Ebu’l-Hasen Burhaneddin Ali b. Ebî Bekir î (v.593/1197) el- Hidaye Şerhu Bidâyeti’l Mübtedî, Eda Neşriyat İstanbul 1991, I-II (Mücelled).Mutaf, Abdülmecit, XVII. Yüzyılda Balıkesirli Kadınlar, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE, (Basılmamış Doktora Tezi) İzmir 2002.Özaydın, Abdülkerim “Hac:Tarihçe” DİA, İstanbul 1996, XIV, 399-400.Özcan, Abdülkadir, “ Hac: Osmanlı Dönemi” DİA, İstanbul 1996, XIV, 400-408.Özköse, ,Kadir “Mağrib Müslümanlarının Hac Organizatörlüğünü Yapan Tarikat: Salihiyye Tarikatı ve Asafi Ribatı” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI/1 Sivas 2007, 29-49Öztürk, Said, İstanbul Tereke Defterleri: Sosyo-Ekonomik Tahlil: Askeri Kassama Ait: Onyedinci Asır, Osmanlı Araştırmaları Vakfı İstanbul 1995.Pamuk, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.Sahillioğlu, Halil, Bir Asırlık Para Tarihi 1640-1740 (Basılmamış Doçentlik Tezi ) İstanbul 1965.Sak, İzzet-Çetin, Cemal, “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Hac Menzilleri” Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Konya 2005, say.19s. 199-260.Taberi, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid (v.310/92), Târihü't-Taberi : Târihü'l-Ümem ve'l-Mülûk thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim . Beyrut, 1967, I-IX.Talip Mert, “Arşiv Belgelerine Göre Dede Efendi’nin Veda Haccı” Türk Edebiyatı Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, Aralık 2009, CDXXXIV, 10-14.Telli, Hasan, Osmanlı Dönemi Üsküp Vakıfları, Ankara Üniversitesi SBE, (Basılmamış Doktora Tezi) Ankara 2018.Uzunçarşılı İsmail Hakkı, “Sultan İkinci Murad’ın Vasiyetnâmesi” Vakıflar Dergisi, Ankara 1958 , VI, 1-17.Uzunçarşılı, İsmail, Hakkı Mekke-i Mükerreme Emirleri, TTK, Ankara 1984.Yılmaz, Aytekin, Osmanlı dönemi Edirne - Mekke Hac yolu H. 1008-1214 / 1600-1800. Marmara Üniversitesi SBE (Basılmamış Y. Lisans Tezi) İstanbul 2001.