Appearance Of Passive Structures In Uzbek

Yıl 2021, Cilt: 19 Sayı: 4, 1 - 16, 28.12.2021

Yasin Karadeniz

https://doi.org/10.18026/cbayarsos.855717

Öz

The - l and - n suffixes are used for the passivity structure in historical and contemporary Turkic dialects. Therefore, passivity in also Uzbek is provided by - l and - n suffixes. But, passive structures have also been used from historical Turkish dialects to contemporary Turkic dialects without these suffixes, in other words, active appearance. Although these structures do not have any grammatical meaning or category in the Turkish language, they can be seen in some cases. Can be reduced grammatical features for various reasons, such as the law of least effort in the language or avoiding unnecessary suffixes. This area of usage, which is called zero morpheme in some linguistic sources, is used in syntax. Relative clause constructions without passivity suffix can be examples of such uses. Various examples of this area of use have also been identified in Uzbek. In this study, it will be stated how passive structures are established in Uzbek, and then the use of passive structures will be examined in two categories as attached and without attachment. In addition, comparisons will be made with various examples from other Turkic dialects.

Anahtar Kelimeler

Uzbek, Passivity, Adjective verb

Özbek Türkçesinde Edilgen Yapıların Görünümü

Öz

Tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde edilgenlik yapısı için - l ve – n ekleri kullanılmaktadır. Dolayısıyla Özbek Türkçesinde de edilgenlik - l ve - n ekleriyle sağlanmaktadır. Ancak tarihî Türk lehçelerinden günümüzdeki çağdaş Türk lehçelerine kadar bu ekler olmadan yani etken görünümde edilgen yapılar da kullanılmıştır. Bu yapılar Türk dilinde herhangi bir gramer anlamı veya kategorisi taşımamakla birlikte bazı durumlarda görülebilmektedir. Dildeki en az çaba kanunu ya da gereksiz ek tekrarlarından kaçınma gibi çeşitli sebeplerle gramer özelliklerinde eksiltmeye gidilebilmektedir. Bazı dilbilim kaynaklarında sıfır morfem olarak adlandırılan eksiz bu kullanım alanı, söz diziminde kullanılmaktadır. Bu tür kullanımlara edilgenlik eki olmayan sıfat fiilli yapılar örnek olabilir. Özbek Türkçesinde de bu kullanım alanının çeşitli örnekleri tespit edilmiştir.
Bu çalışmada Özbek Türkçesinde edilgen yapıların nasıl kurulduğu belirtilecek, sonrasında edilgen yapıların kullanımı ekli ve eksiz olmak üzere iki kategoride incelenecektir. Ayrıca diğer Türk lehçelerinden çeşitli örneklerle karşılaştırma yapılamaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, Edilgenlik, Edilgen yapı, Sıfat fiil

Kaynakça

• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmed b. Mahmud Yüknekî, Atebetü’l-Hakāyık. Ankara: TDK Yayınları.
• Arat, R.R. (1991). Kutadgu Bilig: I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
• Asatova, Shahlo (2015). “O‘quvchi bilimidagibo‘shliqlar” Til va Adabiyot Ta’limi, 2, s. 18-19.
• Ata, A. (2019). Rabġuzi Kısasü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) Giriş-Merin-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Atay, A. (2019). “Türkçede Eksiz Edilgenlik (Pasiflik) İfadesi”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7, s. 456-465.
• Cho‘lpon (1993). Kecha va Kunduz. Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot ve san’at nashriyoti.
• Doniyorov, X., (1976). Eski O‘zbek Adabiy Tili va Qipchoq Dialektlari. Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazigir Ajınıyoz Nomidagi Nukus Davlat Pedagogıika Instituti.
• Eckmann, J: (2003). Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay Karaağaç, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Elbek (1999). Tanlangan Asarlar. Ishq Savdosi. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa Kontserni Bosh Nashriyati.
• Eraslan, K. (1999) “Türkçede İsim-Fiiller”, Türk Gramerinin Sorunları-II, Ankara: TDK Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2005). Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Fıtrat (1993). Fitna San’ati “Tilimiz”. Haz. H. Boltaboyev, Toshkent: Fan Nashriyoti.
• Gürsoy-Naskali, E. (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Kılavuzu. Ankara: TDK Yayınları.
• Hamroyev, M.A. (2008). Ona Tili. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Jamolxonov, H. (2005). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: Talqin Nashriyoti.
• Kambarova, S. (2015). Maktubatlarda Shaxsiyat Tarbiyasi. Til va Adabiyot Ta’limi, O‘zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligining Ilmiy-Metodik Jurnali, 1, s. 42-44.
• Kara, M. (2005). Türkmence. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karabulut, F. (2010). “Türk Dilinde Edilgen Biçimbirimsiz Etken Yapı Tipolojisi” Turkish Studies, 5/4, s. 359-400.
• Karabulut, F. (2011). Türk Dilinde ve Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi Dilbilimsel Bir İnceleme. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kornfilt, J.(1991). A Case for Emerging Funtional Categories”, Syntax and Semantic Perspectives on Phrase Structure: Heads and Licensing. San Diego-New York: Academic Press.
• Orkun, H. N. (1987) Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Öner, M. (2013) “Nominatif hem nul morfema – Nominatif ve Sıfır Morfem ” Soxranenie i razvitie rodnıx yazıkov v usloviyax mnogonatsional ‟nogo gosudarstva: Problemı i perspektivı (V. Mejdunarodnaya nauçno-praktiçeskaya konferantsiya), Kazan: Kazan Federal Üniversitesi, s. 160-162.
• Öztürk, R. (2005). Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Qodiriy, A. (2016). O‘tgan Kunlar. Toshkent: Yangi asr avlodi.
• To‘xliyev, B., Shamsiyeva, M., Ziyodova, T. (2006). O‘zbek Tili O‘qitish Metodikasi. Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi Nashriyoti.
• To‘xliyev, B.; Shamsiyeva, M.; Ziyodova, T. (2006). O‘zbek Tili O‘qitish Metodikasi. Toshkent: O‘zbekiston Yozuvchilar Uyushmasi.
• Turgunbayev, C. (2004). Kırgız Türkçesinde Sıfat-Fiil Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Tursunov, U., Muxtorov, C., Rahmatullayev, Ş. (1975). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: O‘qituvchi Nashriyoti.
• Üstünova, K. (2007). “Yalın Durum Karmaşası” Turkish Studies, II/4, s. 736-748.
• Vohidov, E. (2000). Ishq Savdosi. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa Kontserni Bosh Nashriyati.
• Yıldırım, H. (2012). Özbek Türkçesi (Dilbilgisi-Alıştırmalar-Konuşma-Metinler). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yoqubov O. (2005). Adolat Manzili. Tanlangan Asarlar 1. Jild. Toshkent: “Sharq” Nashriyot-Matbaa Aktsiyadorlik Kompaniyasi Bosh Taxririyati.
• Yoqubov, G. A. Shoabdurahmanov, Sh., Hacıyev, A.P. (1975). O‘zbek Tili Grammatikasi II Tom Morfologiya. Toshknet: O‘zbekistan SSR Fen Nashriyoti.
• Yoqubov, O. (1994). Ulug’bek Xazinasi. Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi adabiyot ve san’at nashriyoti.