Gods and Cults of Letoon in the Light of a Sacred Rock Stepped Offering Area

Yıl 2020, Cilt: 8, 451 - 487, 30.06.2020

Banu Özdilek

https://doi.org/10.13113/CEDRUS.202020

Öz

The Letoon, the common sanctuary of the West Lycia Region has a history that dates from prehistory and from written sources the sanctity of the Letoon was known from 2000 B.C. onwards. The most important reason beyond doubt why Letoon was chosen as the holy area of Lycia was due to its natural sources of water. The rocks were considered sacred in Anatolian cultures, primarily the Hittites. In the studies carried out to unearth the terrace walls, a rock stepped area was exposed. In the area where there are rock steps, libation bowls carved into the rock, water related arrangements, rock carved canals, natural rock pits, natural rock crevices and a small cave were unearthed. All of these features of this area suggest an open-air cult area. Both the design of the area and the finds related to cult provide data indicating the religious identity of the area. Within the rock-stepped area, which is thought to have been an open-air cult area, a sculpture, named "abstract" was found. In evaluating this rock-stepped presentation area, the Letoon's connection with Anatolian cultures’ gods and cults within the historical process are examined.

Anahtar Kelimeler

Cult, Eni Mahanahi, Leto, Artemis, Apollon

Letoon Kutsal Kaya Basamaklı Sunu Alanı Işığında Letoon’daki Tanrı ve Kültler

Öz

Batı Lykia Bölgesi’nin kutsal alanı olan Letoon’un tarihinin Prehistorik çağlara değin uzandığı arkeolojik verilere göre saptanmıştır. Letoon’un yazılı kaynaklar ışığında ise MÖ II. bine değin kutsallığı bilinmektedir. Letoon’un Lykia’nın kutsal alanı olarak seçilmesindeki en önemli neden Anadolu kültürlerinde kutsal sayılan kayalıklar ile doğal su kaynağının burada bulunmasıdır. Letoon’da açık hava kült alanı olduğu düşünülen alanın olduğu bölgede Lykia’nın en erken döneme tarihlenen heykeli ele geçmiştir. Bu heykel kutsal alanın dip tarihinden beri süre gelen Anadolu uygarlıklarıyla bağlantısını aydınlatacak bir veridir. Tiyatronun yaslandığı, Tümtüm Tepe’nin batı kayalık yamacı yerleşim tesislerinin bulunduğu düzlüğün doğu yanı bir sıra doğal bir set oluşturur. Letoon’da tiyatronun yaslandığı Tümtüm Tepe boyunca 4 kotta teras duvarları yamaç boyunca uzanmaktadır. Teras duvarı kazıları sırasında kaya basamaklı podyum şeklinde yükselen, üzerinde sunu çanakları bulunan çok büyük bir ana kaya kütlesi ortaya çıkarılmıştır. Kayalık alanda yarıklar, bu yarıklarla bağlantılı su döşemi, küçük bir mağara da yer almaktadır. Kaya basamaklı sunu alanının bulunduğu kayalığın bir kısmının taş ocağı olarak kullanıldığı görülmüştür. Kaya basamaklarının bulunduğu alandan kültle bağlantılı adak objeleri ve çeşitli hayvan kemikleri, domuz dişleri ele geçmiştir. Bu çalışmada kaya basamaklı sunu alanı, kazılarından ele geçen objelerle birlikte değerlendirilecektir. Letoon Kutsal Alanı’nın erken Anadolu kültürleri ile inanç birlikteliğine ve Letoon’daki tanrılarla birlikte kültlere değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kült, Eni Mahanahi, Leto, Artemis, Apollon

Kaynakça

• Agelidis 2014 S. Agelidis “Pergamon’da Tanrılar ve Kutsal Alanlar”. Ed. F. Pirson – A. Scholl, Anadolu’da Hellenistik Bir Başkent Pergamon. İstanbul (2014) 380-403. Akyürek-Şahin 2016 N. E. Akyürek-Şahin, “Likya’da Tanrılar ve Kültler”. Eds. H. İşkan - E. Dündar Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 536-549.
• Alanyalı 2017 H. S. Alanyalı, “Phry Sanatı”. Arkhe Sayı 2, Nisan, Mayıs, Haziran (2017) 87-98.
• Alpagut 2017 A. Alpagut, “Kaunos Demeter Kutsal Alanı’ndan Ele Geçen Domuz Kemikleri Hakkında İlk Gözlemler”. Eds. M. Doyran – B. Ö. Kleine – U. Çörtük – S. Özen, Basileus Uluslararası Anadolu’da Demeter ve Diğer Ana Tanrıça Kültleri Sempozyumu. Ankara (2017) 15-18.
• Ateş 2014 G. Ateş, “Pergamon’da Doğa ve Kült: Ana Tanrıça İnancı ve Doğal Kutsal Alanlar”. Ed. F. Pirson – A. Scholl, Anadolu’da Hellenistik Bir Başkent Pergamon. İstanbul (2014) 422-437.
• Atik-Korkmaz 2016 S. Atik-Korkmaz, “Ana Tanrıçanın Kutsal Alanı: Letoon”. Eds. H. İşkan - E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 186-205.
• Becks 2016 R. Becks, “Tarih Öncesinde Likya”. Eds. H. İşkan- E. Dündar Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 26-35.
• Borchhardt-Bleibtreu 2013 J. Borchhardt – E. Bleibtreu, Strukturen LykischerRezidenzstadte im Vergleich zu Alteren Stadten des Vorderen Orients. Adalya Suppl. İstanbul 2013.
• Bönisch-Meyer 2016 S. Bönisch-Meyer, “Mitoslarda Likya ve Likyalılar”. Eds. H. İşkan- E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 12-25.
• Bönisch-Meyer 2019 S. Bönisch-Meyer, “Patara in Mythology”. Ed. H. İşkan, Patara City-Harbor-Cult. İstanbul (2019) 38-49.
• Bryce 1983 T. R. Bryce, “The Arrival of the Goddes Leto in Lycia”. Historia 32/1 (1983) 1-13.
• Bryce 1986 T. R. Bryce, The Lycians and Epigraphic Sources, Vol. 1. Copenhagen 1986.
• Bryce 1996 T. R. Bryce, “The Gods and Oracles of Ancient Lycia”. Ed. M. P. Dillon, Religion in the Ancient World (1996) 41-50.
• Bulba 2019a M. Bulba, “Kaunos Demeter Kutsal Alanı: Mimarisi ve İdentifikasyonu”. TÜBA-AR 24 (2019) 209-236.
• Bulba 2019b M. Bulba, “Kaunos Demeter Kutsal Alanı: Kült Uygulamaları”. MJH IX/1 (2019) 57-78.
• Bulba 2019c M. Bulba, “Kaunos Demeter Kutsal Alanı: Terakota Buluntular” Cedrus VII (2019) 123-167.
• Chaisemartin 2012 N. De Chaisemartin, “Le portique- exedra d’Hadrien au Letoon de Xanthos: aperçu sur les recherches en cours”. Bulletin de la Societe Nationale des Antiquaries de France (2012) 192-206.
• des Courtils – Laroche 1999 J. des Courtils – D. Laroche “Xanthos-Le Letoon Rapport sur La Campagne de 1998”. Anatolia Antiqua VII (1999) 367-399.
• des Courtils 2003 J. des Courtils, Guide de Xanthos et du Létoon. İstanbul 2003.
• des Courtils 2009 J. des Courtils, “From Elyanas to Leto: The Physical Evolution of the Sanctuary of Leto at Xanthos”. Sacred Landscapes in Anatolia and Neighboring Regions, BAR International Series 2034 (2009) 63-67.
• Çaykara 2011 E. Çaykara, “Kadınlara Özel Bir Bayram: Thesmophoria”. Eds. E. Çaykara – Yazar A. Muhibbe Darga, Anadolu’da Kadın On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe. İstanbul (2011) 296-317.
• Çevik 2015 N. Çevik, Lykia Kitabı. İstanbul 2015.
• de Martino 2019 S. de Martino, “Din ve Mitoloji”. Eds. M.D. Alparslan – M. Alparslan, Hititler Bir Anadolu İmparatorluğu, İstanbul (2019) 203-218.
• Diler 2015 A. Diler, “Genel Hatları ile Lykia ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar”. Eds. H. İşkan – F. Işık, Kumdan Kente Patara Kıyılarının 25. Yılı, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Antalya 11-13 Kasım 2013. İstanbul (2015) 145-186.
• Diler 2017 A. Diler, “Kaunos/Kbid Tanrı Kültleri ve Kült Alanları Üzerine Bazı Notlar”. Eds. M. Doyran – B. Ö. Kleine – U. Çörtük – S. Özen Basileus Uluslararası Anadolu’da Demeter ve Diğer Ana Tanrıça Kültleri Sempozyumu, Ankara (2017) 165-194.
• Doksanaltı et al. 2018 E. M. Doksanaltı, İ. Karaoğlan, D. O. Tozluca, Knidos Denizlerin Buluştuğu Kent. Ankara 2018.
• Doyran 2016 M. Doyran, “Kaunos Kernosları”. Eds. A. Diler – S. Özen – U. Çörtük – M. Doyran – B. Özen-Kleine – S. Akerdem – N. Oğuz Özer – Y. S. Özer, Basileus 50. Yılında Kaunos/ Kbid Ankara (2016) 59-65.
• Doyran 2017 M. Doyran, “Kaunos Demeter Kutsal Alanı’ndan Thesmophoria Bayramının İzleri”. Eds. M. Doyran – B. Ö. Kleine – U. Çörtük – S. Özen, Basileus Uluslararası Anadolu’da Demeter ve Diğer Ana Tanrıça Kültleri Sempozyumu. Ankara (2017) 1-14.
• Dündar 2019 E. Dündar, “An Early Witness of The Urban Settlement: Tepecik”. Ed. H. İşkan Patara City-Harbor-Cult. İstanbul (2019) 138-155.
• Efendioğlu 2010 T. Efendioğlu, Hellenistik ve Roma Çağlarında Likya’da Yerel Tanrı ve Tanrıçalar. İstanbul 2010.
• Erhat 1999 A. Erhat, Mitoloji Sözlüğü. İstanbul 1999.
• Frei 1990 P. Frei, “Die Götterkulte Lykiens in der Kaiserzeit”. ANRW 18/3 (1990) 1729-1864.
• Frezouls 1993 E. Frézouls, “Les cultes de la Lycie occidentale”. Eds. J. Borchhardt - G. Dobesch, II. Uluslararası Lykia Sempozyumu Bildirileri, I. Band ETAM 17 (1993) 203–212.
• Graf 2008 F. Graf, Apollon. London 2008.
• Gander 2016 M. Gander, “Antik Yakındoğu Kaynaklarında Lukka, Likyalılar ve Trmmili”. Eds. H. İşkan- E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 80-99.
• Graves 2012 R. Graves, Yunan Mitleri Tanrılar, Kahramanlar, Söylenceler. İstanbul 2012.
• Harmanşah 2013 Ö. Harmanşah, “Taşa Oyulmuş Suretler: Hitit Kaya Anıtları”. Eds. M. Doğan – Alparslan – M. Alparslan, Hititler, İstanbul (2013) 566-579.
• Hansen 1976 E. Hansen – C. le Roy, “Sur le premier temple de Leto”. Fouilles du Letoon de Xanthos (1970-1973), (1976) 326-334.
• Hülden 2016 O. Hülden, “Likya Nekropollleri ve Ölü Kültü”. Eds. H. İşkan- E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 367-387.
• Iles-Johnston 2008 S. Iles-Johnston, Ancient Greek Divination. United Kingdom (2008).
• Işık 1999 F. Işık, Doğa Ana Kubaba. Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Monografi Dizisi 1. İstanbul 1999.
• Işık 2000 F. Işık, Patara The History and Ruins of The Capital City of Lycian League. Antalya 2000.
• Işık 2011 F. Işık, Caput Gentis Lyciae Patara Lykia Soyunun Başkenti. Eds. H. İşkan- Ş. Aktaş. Antalya 2011.
• Işık 2012a F. Işık, “Phryg Erken Kybele Resimlerinin Ortaya Çıkışı ve İon Yontusuna Etkisi”. Uygarlık Anadolu’da Doğdu. İstanbul (2012) 89-120.
• Işık 2012b F. Işık, “Elmalı D-Tümülüsü Yontucukları”. Uygarlık Anadolu’da Doğdu. İstanbul (2012) 139-158.
• Işık 2012c F. Işık, “Letoon “eni-mahanahi”nin İnsansı Yarım Yontusu” Uygarlık Anadolu’da Doğdu, İstanbul (2012) 213-220.
• Işık 2012d F. Işık, “Phryg Kaya Anıtlarının Ortaya Çıkışı Üzerine”. Uygarlık Anadolu’da Doğdu. İstanbul (2012) 275-292.
• Işık 2012e F. Işık, “Neolitik Çağ’dan Klasik Dönem’e Anadolu-Eski Phryg Ana Tanrıçası”. Uygarlık Anadolu’da Doğdu. İstanbul (2012) 337-378.
• Işık 2016 F. Işık, “Likya Uygarlığının Anadolu-İon Özü Üzerine Beylikler Dönemi Ksanthos’u Özelinde”. Eds. H. İşkan - E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 436-459.
• Işık 2019 F. Işık, “Necropolis and Tomb Types”. Ed. H. İşkan, Patara City-Harbor-Cult. İstanbul (2019) 346-365.
• Işık 2017 C. Işık, “Bir Kaunos Rüyası”. Eds. M. Doyran- B. Özen-Kleine – U. Çörtük – S. Özen, Basileus, Uluslararası Anadolu’da Demeter ve Diğer Ana Tanrıça Kültleri Sempozyumu, Kaunos 25-28 Haziran 2014. Ankara (2017) VII-XII.
• İşkan 2019 H. İşkan, “Location, Research History, Excavations”. Ed. H. İşkan Patara City-Harbor-Cult. İstanbul (2019) 16-25.
• İşkan – Şahin 2019 H. İşkan – F. Şahin, “Grave Church and Its Cemetery”. Ed. H. İşkan Patara City-Harbor-Cult. İstanbul (2019) 330-345.
• İşkan – Aktaş 2019 H. İşkan – Ş. Aktaş, “Überlegungen zu einem Artemis Relief aus Patara”. Adalya (2019) 297-308.
• Keen 1998 A. G. Keen, Dynastic Lycia. A Political History of the Lycians and their Relations with Foreign Powers C. 545-362 B.C. Leiden 1998.
• Kocael 2019 T. Kocael, Anadolu’da Su Kültü ve Letoon Kutsal Alanı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Arkeoloji Anabilim Dalı. Ankara 2019.
• Koçak 2016 M. Koçak, “Likya Apollonu ve Kehaneti”. Eds. H. İşkan- E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 550-557.
• Korkut 2008 T. Korkut, “Adak Sunaklar Işığında Likya’da Artemis Kültü”. Eds. İ. Delemen, S. Ç. Kepçe, A. Özdizbay, Ö. Turak, Euergetes. Festschrift für Haluk Abbasoğlu. İstanbul (2008) 727–33.
• Korkut 2015a T. Korkut, Akdağlar’ın Yamacında Bir Likya Kenti. İstanbul 2015.
• Korkut 2015b T. Korkut, Geçmişten Günümüze Tlos”. Ed. T. Korkut, Arkeoloji, Epigrafi, Jeoloji, Doğal ve Kültürel Peyzaj Yapısıyla Tlos Antik Kenti ve Teritoryumu. Ankara (2015) 5-9.
• Laroche 1974 E. Laroche, “La stèle trilingue récemment découverte au Létôon de Xanthos: le texte lycien”. Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres Année (1974) 115-125.
• Laroche 1980 E. Laroche, “Les dieux de la Lycie classique D‘apres les textes lyciens”. Ed. H. Metzger, Actes du Colloque sur la Lycie Antique, Bibliothèque de l‘Institut Français d‘Etudes Anotoliennes d’Istanbul 27. İstanbul (1980) 1-6.
• Lebrun 1998 R. Lebrun, “Panthéons locaux de Lycie, Lycaonie et Cilicie aux deuxime et premier millénaires av. J.-C.”. Kernos XI (1998) 143-155.
• le Roy 1976 C. le Roy, “Au Letoon De Xanthos: Les Deux Temples De Leto”. Revue Archeologique, Nouvelle Series, Fasc. 2, Etudes sur les relations entre Grece et Anatolie offertes a Pierre Demargne, 2. Paris (1976) 317-336.
• le Roy 1988 C. le Roy, “La source sacrée du Létoon de Xanthos et son dépôt votif” Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France. Paris (1988) 125-131.
• le Roy 1991 C. le Roy, “Le Développement Monumental Du Létôon De Xanthos”. Revue Archéologique (1991) 341-351.
• Lepke 2019 A. Lepke, “Patara in Literary Sources”. Ed. H. İşkan Patara City-Harbor-Cult. İstanbul (2019) 26-37.
• Marcellesi 2007 M. C. Marcellesi, “Le “trésor” du temple du Letoon de Xanthos (1975-2002). Les monnaies rhodiennes et la circulation monétaire en Lycie à la base époque hellénistique”. Revue numismatique 6e série 163 (2007) 45-90.
• Metzger 1979 H. Metzger, “L‘inscription Grecque”. Ed. H. Metzger, La Stele Trilingue du Létôon, FdX VI (1979) 5-48.
• Metzger 1980 H. Metzger, “Deux sanctuaires des eaux d’époque perse ou hellénistique ancienne au Létôon de Xanthos”. Actes du colloque sur la Lycie antique II, Librarie d’Amerique et d’Orient. Paris (1980) 21- 28.
• Neumann 1979a G. Neumann, “Namen und Epiklesen lykischer Götter”. Ed. E. Laroche, Florilegum Anatolicum: mélanges offertes a Emimanuel Laroche. Paris (1979) 259-271.
• Neumann 1979b G. Neumann, Neufunde lykischer Inschriften seit 1901, TAM 7, Österr. Akad. D. Wiss. Phil. hişt. Klasse, Denkschrift 135. Vienna 1979.
• Onur 2016 F. Onur, “Patara Yol Anıtı”. Eds. H. İşkan- E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Ülkesi. İstanbul (2016) 570-577.
• Öğün et al. 2001 B. Öğün – C. Işık – A. Diler – O. Özer – B. Schmaltz – Chr. Marek – M. Doyran, Kaunos. Antalya 2001.
• Önder 2015 S. Önder “Letoon Üç Dilli Yazıtı Üzerine Genel Bir Değerlendirme”. Eds. H. İşkan – F. Işık, Kumdan Kente Patara Kıyılarının 25. Yılı, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013, Antalya. İstanbul (2015) 437-444.
• Özdemir 2015 B. S. Özdemir, “Klasik Dönem’de Lykia Bölgesi’nin Dinsel Yapısı”. Eds. A. V. Çelgin – N. E. Akyürek-Şahin, Eskiçağ Yazıları 7, Akron. İstanbul (2015) 99-120.
• Özdemir 2016 B. S. Özdemir, Tlos Tanrıları ve Kültleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Akdeniz Üniversitesi Arkeoloji Bölümü. Antalya 2016.
• Özdemir 2018 B. S. Özdemir, “Fethiye Müzesi’nden Bir Grup Kabartmalı Sunak Işığında Likya’da Artemis’in Farklı İkonografileri”. Cedrus VI (2018) 329-345.
• Özdilek 2012 B. Özdilek, Lykia’da Gün Yüzüne Yeni Çıkartılan Rhodiapolis Tiyatrosu. Fethiye 2012.
• Özdilek 2016 B. Özdilek, “2009-2012 Andriake Kazılarından Ele Geçen Unguentarium, Şişe, Lykion ve Mortar Örnekleri”. Olba XXIV (2016) 217-266.
• Özdilek – Atik-Korkmaz 2018 B. Özdilek – S. Atik-Korkmaz, “Letoon Teras Duvarları ve Geç Antik Dönem Mekanları 2015-2017 Yılları Kazı Buluntuları”. Cedrus VI (2018) 395-433.
• Özdilek 2019a B. Özdilek, “Letoon Teras Duvarı Kazısından Ele Geçen Hellenistik Seramikler”. Cedrus VII (2019) 267-298.
• Özdilek 2019b B. Özdilek, “Letoon Teras Duvarı Kazılarından Ele Geçen Doğu Sigillataları ile Lykia Bölgesi Kırmızı Astarlı Seramikler”. Arkhaia Anatolika 2 (2019) 52-83.
• Özdilek 2019c B. Özdilek, “Letoon Teras Kazılarından Ele Geçen Amphoralar Işığında Akdeniz Ticareti”. Ed. O. Dumankaya, Çağlar Boyunca Üretim ve Ticaret. Ankara (2019) 349-377.
• Özdilek 2019d B. Özdilek, “Letoon Taş Ocakları”. Eds. N. E. Akyürek-Şahin – F. Onur – M. E. Yıldız, Eskiçağ Yazıları 13. Ankara (2019) 229-280.
• Özdilek 2019e B. Özdilek, “An approch to Ceramic Production & Trade in the Lycia Region Under the Light of Roman and Late Roman Cooking Wares From The Terrace walls Excavations in Letoon”. LRCW 7 7th International Conference on Late Roman Coarse Ware, Cooking Ware and Amphorae in the Mediterranean, Archaelogy and Archaeometry. Valencia 2019 (Sözlü Bildiri).
• Özen – Işık 2017 S. Özen – C. Işık, “Eleuthera aus Kaunos”. Eds. M. Doyran, B. Ö. Kleine, U. Çörtük – S. Özen, Basileus Uluslararası Anadolu’da Demeter ve Diğer Ana Tanrıça Kültleri Sempozyumu, Ankara. Ankara (2017) 85-102.
• Petropoulou 2008 M. Z. Petropoulou, Animal Sacrifice in Ancinet Greek Religion, judaism and Christianity, 100 BC TO AD 200. Oxford 2008.
• Picaud 2007 S. Picaud, “Les figurines en terre cuite du Létoon de Xanthos. Etude préliminaire”. Ed. S. Lemaitre, Céramiques Antiques En Lycie (VII e S. A.C.-VII e S. p.C.) Les Produits et Les Marchés. Actes de la table-ronde de Poitiers (21-22 mars 2003). Bordeaux(2007) 151-190
• .Picaud 2015 S. Picaud, “Au Létoon de Xanthos: cavaliers ou orantes ?”. Eds. A. Muller – E. Laflı, Figurines de terre cuite en Méditerranée grecque et romaine Vol 2: Iconografie et contexte, Archaiologia, Septentrion (2015) 541-546.
• Radt 2002 W. Radt Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları. İstanbul 2002.
• Roller 2012 L. E. Roller, “Frig Dini ve Kült Uygulamaları”. Eds. T. Tüfekçi Sivas – H. Sivas, Frigler Midas’ın Ülkesi, Anıtların Gölgesinde. İstanbul (2012) 202-231.
• Schwemer 2013 D. Schwemer, “Tanrılar Kültü, Büyü Ritüeli ve Ölülerin Bakımı”. Eds. M. Doğan – Alparslan – M. Alparslan, Hititler. İstanbul (2013) 432-449.
• Soykal –Alanyalı 2001 F. Soykal-Alanyalı, “Ephesos’da Phrygialı Bir Tanrıça”. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi I/3 (2001) 1-12.
• Soykal –Alanyalı 2003 F. Soykal-Alanyalı, “Terrakotta Figürinler Işığında Felspalttempel-Yarıkkaya Tapınağı”. III. Uluslararası Eskişehir Pişmiş Toprak Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Eskişehir 16-30 Haziran 2003. Eskişehir (2003) 173-181.
• Soykal – Alanyalı 2005 F. Soykal-Alanyalı, “Überlegungen zu den Kult von Demeter und Kore im Sogenannten Felsspalttempel in Ephessos”. Eds. B. Brandt, V. Gassner, S. Ladstatter, Synergia Festschrift für Friedrich Krinzinger. Wien (2005) 319-326.
• Soykal- Alanyalı 2016 F. Soykal-Alanyalı, “Efes’te Kourotrophos Tanrıçaların İzinde”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi XVI/5 (2016) 1-7.
• Tekoğlu 2016 R. Tekoğlu, “Likya Dili ve Yazısı”. Eds. H. İşkan- E. Dündar, Lukka’dan Likya’ya Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi. İstanbul (2016) 110-121.
• Tıbıkoğlu 2012 H. O. Tıbıkoğlu “Doğu Likya’da Artemis Kültü”. Eds. K. Dörtlük, T. Kahya, R. Boyraz-Seyhan – T. Ertekin, Uluslararası Bilimciler Buluşması I. Anadolu Akdeniz’i Sempozyumu, Antalya. İstanbul (2012) 453-464.
• Tiryaki 2006 G. Tiryaki, “A Preliminary Evaluation of the Spring Cult and Related Structures in Lycia”. Adalya IX (2006) 33-52.
• Tiryaki 2018 S. G. Tiryaki, “The Sanctuary with the Relief of the “Twelve Gods” in the Elmalı Highland: On the Iconogaphy of “Leto, her children, and the Nymphs” in the Ancient Southwest Anatolia”. Adalya (2018) 135-150.
• Tsetskhladze 2017 G. Tsetskhladze, “Phrygia Pessinus’u”. Arkhe 2 Nisan-Mayıs-Haziran (2017) 47-54.
• Uzel 2000 İ. Uzel, Anadolu’da Bulunan Antik Tıp Aletleri. Ankara 2000.
• Varkıvanç 1998 B. Varkıvanç, “Miniaturlampen aus dem Demete