Kırgızistan Çolpon-Ata Bölgesindeki Petrogliflerin Belgeleme Çalışmaları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 10, 69 - 93, 26.06.2022

Leyla Kaderli , Chynara Alieva

Öz

Abstract: The rock paintings (petroglyphs) are seen in different regions and in many parts of the world. They spread around the world, from Southern America to Africa, from Australia to Europe and to Asia. The different symbols and depictions on the rock paintings give various clues about the ethnographic lives as well as the relations of cultures with their surroundings as an indicator of their beliefs. Today, in research on petroglyphs, the meanings of symbols and the origins of the cultures they belong to are mostly discussed within the scope of different topics such as chronological order. In Central Asia, petroglyphs are found in many regions of Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan. On the northwestern of the city Cholpon-Ata situated on the northern shore of the Issık Lake in Kyrgyzstan found approximately a thousand petroglyphs in various sizes. Today, only a part of this area is enclosed by wire and used as an open air museum and is protected by a watchman sent by a museum in Cholpon-Ata. These monuments, which are proof of ties with past cultures, have unfortunately started to dissolve in the destruction of time, human and nature. Although the petroglyphs in this region are legally protected, they are gradually disappearing due to various factors arising from tourism activities, vandalism, natural life, climatic conditions and the geological structure of the stone. The main purpose of this study is to document these monuments witnessing history, to make basic determinations to create an archive, to bring them to the literature and to contribute to the history, culture and promotion of the country.

Anahtar Kelimeler

Petroglyphs, Cholpon-Ata, Archeopark, Issık Lake, Rock Paintings

Destekleyen Kurum

Erciyes Üniversitesi BAP Birimi

Proje Numarası

FYL-2018-8343

An Evaluation on Detection Study of the Petroglyphs in the Region of Cholpon-Ata, Kyrgyzstan

Öz

The rock paintings (petroglyphs) are seen in different regions and in many parts of the world. They spread around the world, from Southern America to Africa, from Australia to Europe and to Asia. The different symbols and depictions on the rock paintings give various clues about the ethnographic lives as well as the relations of cultures with their surroundings as an indicator of their beliefs. Today, in research on petroglyphs, the meanings of symbols and the origins of the cultures they belong to are mostly discussed within the scope of different topics such as chronological order. In Central Asia, petroglyphs are found in many regions of Kazakhstan, Kyrgyzstan and Tajikistan. On the northwestern of the city Cholpon-Ata situated on the northern shore of the Issık Lake in Kyrgyzstan found approximately a thousand petroglyphs in various sizes. Today, only a part of this area is enclosed by wire and used as an open air museum and is protected by a watchman sent by a museum in Cholpon-Ata. These monuments, which are proof of ties with past cultures, have unfortunately started to dissolve in the destruction of time, human and nature. Although the petroglyphs in this region are legally protected, they are gradually disappearing due to various factors arising from tourism activities, vandalism, natural life, climatic conditions and the geological structure of the stone. The main purpose of this study is to document these monuments witnessing history, to make basic determinations to create an archive, to bring them to the literature and to contribute to the history, culture and promotion of the country.

Anahtar Kelimeler

Petroglyphs, Rock Paintings, Archeopark, Issık Lake, Cholpon-Ata

Proje Numarası

FYL-2018-8343

Kaynakça

• Aidarbekova C. 2007, Sustainable Management of Natural Resources in Issyk-Kul Biospheric Territory. Unpublished Report to the European Commission Project ‘Development of National Environmental Strategies for Sustainable Development. Bishkek.
• Akçay A. 2016, “Epigrafi Araştırmalarında Yeni Bir Belgeleme ve Analiz Metodu Olarak RTI”. MJH VI/2, 1-16.
• Akgün H. 2019, “Coğrafyadan Mitolojiye Kaya Resimleri”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi I/2, 151-164.
• Alieva C. 2019, Kırgızistan Çolpon-Ata Bölgesindeki Petroglifleri Çevresi ile Birlikte Koruma Önerileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi. Kayseri.
• Alimov R. 2004, “Koçkor’daki Türgeş Yazıtları”. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi 1, 13-43.
• Alyılmaz C. 2004, “Petroglifler (Kaya Üstü Tasvirler)”. Journal of Turkic Civilization Studies 1/1, 157-163. Amanbaeva B. E., A. T. Suleymanova & C. H. M. Joldoshov 2009, Naskalnoe İskusstvo Kırgızistana. NAN KR. Bişkek.
• Amanbaeva B., A. Suleymanova & C. Zholdoshov 2011, “Rock Art in Kyrgyzstan”. Ed. J. Clottes, ICOMOS Rock Art in Central Asia. Thematic Study. Paris, 43-72.
• Bahn P., N. Franklin & M. Strecker 2015, Rock Art Studies News of the World IV. Oxford.
• Bartold V. V. 1996, Otchet o poyezdke v Sred-nyuyu Aziyu s nauchnoi tselyu. Bartold V.V. Izbranniye trudy po istoriyi kyrgyzovi Kyrgyzstana. Bishkek.
• Baysal A. 2017, “Doğu Anadolu Petroglifleri Teknolojik, Kronolojik ve Sembolik Değerlendirmeler”. Anadolu Prehistoryası Araştırmaları Dergisi 3, 1-33.
• Bernshtam A. N. 1948, “Aravanskiye naskalniye izobrazheniya i Davanskaya (Ferganskaya) stolit-sa Ershi”. SE. NQ 4, 155-161.
• Bernshtam A. N. 1952, “Arkheologicheskiye ocher-ki Tsentralnogo Tyan-Shanya i Pamiro-Alaya”. MIA 26, 222-230.
• Bernshtam A. N. 1997. “Izbranniye trudy po arkheologiyi i istoriyi kyrgyzovi Kyrgyzstana”. Bishkek 1/1, 380-387.
• Bingöl A. 2016, “Yüzey Araştırmaları Işığında Borluk Vadisi Kayaüstü Resimleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39, 347-355.
• Bingöl A. 2018, “Türk Kültüründe At ve Doğu Anadolu Kaya Resimlerindeki At Figürleri”. Ed. A. Ceylan, 4. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Erzurum, 43-57.
• Bingöl B. 2020, Kuzeydoğu Anadolu Petrogliflerindeki Dağ Keçisi Motifi. Yayımlanmamış̧ Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi. Erzurum.
• Cassen S., P. Martinez, G. Robin, M. Merheb 2006, “Moving the Immovable: A Short Study of Methods of Recording and Illustrating Neolithic Engraved Steles in Brittany”. Eds. R. Vergnieux & C. Delevoie, Proceedings of the Conference Biaritz, Virtual Retrospect 2005. France. Bordeaux, 187-193.
• Ceylan A. & Aydın T. 2021, “Elmalı Kaya Resimleri”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 10/1, 535-556.
• Ceylan A. & Özgül O. 2018, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültürünün Erken Dönem Şifreleri Kaya Resimleri”. 16. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, 8-69.
• Ceylan A. 2002, “Anadolu’da İlk Türk Yerleşmelerinden Cunni Mağarası”. Türkler Ansiklopedisi, vol. 6. Ankara, 425-430.
• Ceylan A. 2008, “Doğu Anadolu’da Kaya Resimlerinin Türk Tarihi Açısından Önemi”. Bilim ve Ütopya 163, 26-35.
• Ceylan A. 2015a, “Taştaki Türkleri Okumak”. Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi 6/34, 9-52.
• Ceylan A. 2015b, “Çıldır Başköy Kaya Resimleri”. Belgü 2/2, 9-24.
• Ceylan A. 2018, “Türk Dünyasından Yeni Kaya Resimleri”. Türk Tarih Kongresi XVII/I, 155-206.
• Ceylan A. 2019, “Doğu Anadolu’da Erken Dönem Türk İzleri III Kars-Digor (Dolaylı) Kaya Resimleri”. Türk Tarih Kongresi XIII, 1-30.
• Cheremisin D. & Rogozhinskyi A. 2020, “Rock Art of the Ancient Turks of the Russian Altai”. Eds. E. Jacobson Tepfer & V. Novozhenov, Rock Art Chronicles of Golden Steppe from Karatau to Altai 2. Almaty, 300-337.
• Cheremisin D. V. 2006, “Toward a Discussion on the Information Content of Petroglyphs and the Methods of Their Study”. Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia 3/27, 89-100.
• Cherkasov N. D. 1960, “Bumerang V Naskalnykh Risunkakh Drevnego Kirgizstana”. Seriya obshchestvennykh nauk. T.2. Vyp.3.
• Çağdaş Ö. 2011, İslam Öncesi Türk Dönemi Orta Asya Kaya Resimlerinde Kullanılan Ana Motifler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi. Edirne.
• Çatalbaş R. 2011, “Türklerde Hayvan Sembolizmi ve Din İlişkisi”. Turan Stratejik Araştırmalar Dergisi. Tursan-Sam 3/12, 14-60.
• Çelik S. 2007, İslam Öncesi Türk Sanatında Bazı Hayvansal ve Bitkisel Kültür Ögeleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi. Konya.
• Çelik Ö. M., Hamal S. N. G. & Yakar İ 2020, “Yersel Lazer Tarama (YLT) Yönteminin Kültürel Mirasın Dokümantasyonunda Kullanımı: Alman Çeşmesi Örneği”. Türkiye Lidar Dergisi 2/1, 15-22.
• Çoruhlu Y. 1997, “Türk Sanatında Av Sembolizmi”. Arkeoloji Sanat 76, 13-25.
• Çoruhlu Y. 1999, Türk Mitolojisinin ABC’si. İstanbul.
• Çoruhlu Y. 2002, Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul.
• Çoruhlu Y. 2016, Eski Türklerin Kurgan Mezarları. İstanbul.
• Dalkesen N. 2015, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü”. Milli Folklor 106, 58-69. Dcusupakmatov L. C. 2006, Kommynikativnaya Stryktyra Piktografiçeskyh Tekstov Petroglyfov Saymalı-Taşa. Kırgızistan/Oş.
• Demir N. 2009, “Türk Tarihinin ve Kültürünün Kaynağı Olarak Kaya Üzeri Resimler (Petroglifler) ve Yazılar”. Zeitschrift für die Welt der Türken 1, 5-19.
• Demir N. 2010, “Kaya üstü resmi (Rock Art) Olarak Dağ Keçisi/ Elik ve Tarihi Altyapısı”. Zeitschrift für die Welt der Türken 2, 5-29.
• Devlet E. 2015, “Recent Rock Art Studies in Northern Eurasia, 2005–2009”. Eds. P. Bahn, N. Franklin & M. Strecker, Rock Art Studies: News of the World IV. Oxford, 124-148.
• Díaz Guardamino M. & Wheatley D. 2013, “Rock Art and Digital Technologies: The Application of Reflectance Transformation Imaging (RTI) and 3D Laser Scanning to the Study of Late Bronze Age Iberian Stelae”. Menga. Revista De Prehıstorıa De Andalucía 04, 187-203.
• Doğan İ. 2001, “Runik Yazının Gelişim Coğrafyası ve Yayılma Sahası”. Belleten 48, 151-173.
• Domingo I. 2021, “Rock Art Recording Methods: From Traditional to Digital”. Encyclopedia of Global Archaeology, 6351-6357.
• Domingo I., V. Villaverde, E. López Montalvo, J. L. Lerma & M. Cabrelles 2013, “Latest Developments in Rock Art Recording: Towards an Integral Documentation of Levantine Rock Art Sites Combining 2D And 3D Recording Techniques”. Journal of Archaeological Science 40/4, 1879-1889.
• Dubrovsky D. K. & Grachev B. Y. 2011, Uralskye Pısanısı Bı Miravom Naskalnom İskusstve. Yekaterinburg.
• Esin E. 2006, Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu. İstanbul.
• Francfort H. P. & Jacobson E. 2004, “Approaches to the Study of Petroglyphs of North and Central Asia”. Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia 2/18, 53-78.
• Francfort H. P. 1998, “Central Asian Petroglyphs: Between Indo-Iranian And Shamanistic Interpretations”. Eds. C. Chippindale & P. S. C. Taçon, The Archaeology of Rock-Art. Cambridge, 302-318.
• Francfort H. P. 2002, “Images du char en Eurasie orientale des origines а la fi n du Ier millénaire av. J.-C”. Ed. V. V. Bobrov, Pervobytnaya arkheologiya. Chelovek i iskusstovo: Sbornik nauchnykh trudov, posv. 70-letiyu so dnya rozhdeniya Ja.A. Shera. Novosibirsk, 80-89.
• Gaponenko V. M. 1963, “Naskalniye İzobrazheniya Talasskoi Doliny”. Arkheologicheskiye Pamyatniki Talasskoi Doliny, 101-110.
• Gökçe M. & Akgün H. C. 2020, “Türk Kültüründe Dağ Kültü ve Kaya Resim Alanları”. Eds. M. Gökçe & E. F. Eroğlu, Ata Yurttan Muğla’ya Türk Tarihi ve Kültürü Hakkında Yazılar. Muğla, 26-51.
• Graç D. 2008, “Eski Türk Dönemine Ait Dağ Keçisi Damgalarının Tarihlendirilmesi ve Anlamlandırılması Üzerine”. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 37, 209-230. Güler H. 2020, “Anadolu Kaya Resimleri”. Aydın Sanat 6/11, 33-42.
• Günaşdı Y. 2016, “Doğu Anadolu Kaya Resimleri Işığında Doyumlu Kaya Panoları”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39, 391-407.
• Güneri S. 2005, “OTAK (Orta Asya’da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları) Projesi: 2001-2002 Yılı Güney Sibirya ve Moğolistan Çalışmaları”. Anadolu Avrasya Enstitüsü, Arkeoloji, Anadolu & Avrasya. İzmir, 15-33.
• Güneri S. 2012, “Orta Asya’da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları (OTAK) Projesi: Moğolistan Altay Dağları Bölgesi 2009-2010-2011 Yılı Çalışmaları”. Ed. A. Semih Güneri, Anadolu & Avrasya Enstitüsü Arkeoloji Anadolu & Avrasya 15-16, 3. Uluslararası Avrasya Arkeoloji Kongresi, Avrasya’da Türklerin Etno-Kültür Tarihi ICEA 2011, Demirci Bildiriler. İzmir, 41-188.
• Güneri S. 2018, “Altay Dağları Bölgesi Kaya Resimleri: Klasik Türk Dönemi-2 Evresi Türk Tasvir Sanatına Dair Yeni Kavramlar”. Arkeoloji ve Sanat 159, 149-160.
• Hermann L. 2010, Les pétroglyphes de Tcholpon Ata au Kirghizstan. Paris.
• Hermann L. 2011, “The Features of New Rock Carvings in Kyrgyzstan and Kazakhstan”. Adoranten 2012, 1-3.
• Hermann L. 2017, “Rock Art Sites on the Northern Bank of Lake Issyk-Kul, in Kyrgyzstan”. INORA 78, 1-10.
• Hermann L. 2018, “Le site de Chiim-Tash dans la région de l’Ur-Maral (oblast de Talas) au Kirghizstan”. INORA 82, 11-16.
• Hermann L. 2020, “Yeshkiolmes (Kazakhstan) and the Kenkol Valley (Kyrgyzstan) in the Bronze Age: Stylistic and Thematic Comparisons of the Rock Art”. Eds. E. Jacobson Tepfer & V. A. Novozhenov, Rock Art Chronicles of Golden Steppe from Karatau to Altai 2, Almaty, 180-184.
• Hoppal M. 2013, Shamans and Symbol Prehistory of Semiotics in Rock Arts. Budapest.
• Horn C., D. Pitman & R. Potter 2019, “An Evaluation of The Visualisation and Interpretive Potential of Applying GIS Data Processing Techniques to 3D Rock Art Data”. Journal of Archaeological Science: Reports 27, 1-13.
• Hudjakov U. S. & Tabkdiev K. S. 2003, “Petroglyphs Kara-Too”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi 5, 40-57.
• Hünninghaus A. 2001, Management von Biosphärenreservaten in Transformationsländern. Dargestellt am Beispiel des Biosphärenreservats Issyk-Köl in Kyrgyzstan. Bochum.
• İmat F., N. Babeyli, M. Özdemir & M. Yaung 2012, “Kars Kağızman (Türkiye), Gemikaya (Azerbeycan), Ulsan (Güney Kore), Alta (Norveç) Kaya Petrogliflerinin Bezer Özellikleri ve Motiflerine Dair”. Zetschrift für die Welt der Türken 4/3, 203-219.
• Jacobson E. 1993, The Deer Goddess of Ancient Siberia. Leiden.
• Jacobson Tepfer E. 2015, “Rock Art Research in Mongolia, 2005–2009”. Eds. P. Bahn, N. Franklin & M. Strecker, Rock Art Studies News of the World IV. Oxford, 164-195.
• Karageçi M. 2018, “Doğu Anadolu Kaya Resimlerindeki Süvari Tasvirleri”. Ed. A. Ceylan, 4. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Erzurum, 561-584.
• Katarzyna J. 2017, “The Attractiveness of Cholpon Ata Resort and the Museum of Petroglyphs as a Tourist Destination”. Folia Turistica 44, 9-30.
• Khujanazarov M. 2001, Petroglyphs of Uzbekistan. Petroglyphs of Central Asia. Bishkek.
• Kozhokulov S., G. Issanova & Xi Chen 2021, Social and Economic Development of the Issyk-Kul Region. Springer. Cham.
• Kubarev V. D. 2002, “Tracc of Shamanic Motives in the Petroglyphs and Bunal Paintings of the Goro-Altai”. Eds. A. Rozwadowski & M. M. Koçko, Spirits and Stones, Shamanism and Rock Art in Central Asia and Siberia. Ponzan, 99-119.
• Kubarev V. D. 2012, “Archäologische Denkmäler der Alttürken”. Begleitbuch zur Ausstellung, Steppenkrieger - Reiternomaden des 7.-14. Jahrhunderts aus der Mongolei. Bonn, 127-138.
• Kutlu M. 2020, “Tamgalı da Göktürk Dönemi ve Ortaçağ Petroglifleri”. SSAD Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 4/3, 503-527.
• Lichti D. D. & Gordon S. J. 2002, “Error Propagation in Directly Georeferenced Terrestrial Laser Scanner Point Clouds for Cultural Heritage Recording”. FIG Working Week. Athen, 1-16.
• Macit M. A. H. & Mutlu A. 2018, “Türk Mitolojisinde Hayvan Motifi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ed. A. Ceylan, 4. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Erzurum, 469-484.
• Martinov A. İ. 2013, Altay Kaya Resimleri Biçiktu-Boom. Çev. Z. Bağlan Özer, Ankara. Maryashev A. N. 1970, “Petrogliphy Issyk-Kulya”. Priroda 9.
• Masson M. E. 1940, “Ekspeditsiya Arkheolog-Icheskogo Nadzora Na Stroitelstve Bolshogo Fer- Ganskogo Kanala”. KSIIMK. Vyp. 6.
• Masson M. E. 1948, “Drevniye Naskalniye Izo-Brazheniya Domashnikh Loshadei V Yuzhnom Kir- Gizstane”. TIYaUKFAN. T. 2.
• Miklashevich E. A. 2003, “Rock Art Research in Northern And Central Asia in 1995-1999”. Eds. P. G. Bahn, A. Fossati, Rock Art Studies News of the World 2. Oxford, 4-60.
• Miklashevich E. A. 1997, “The Images on the Boulders of the Barscaun River (Kirghizia)”. INORA 18, 11-14. Miłosz M., J. Montusiewicz & J. Kęsik 2019, “3D Scanning of Petroglyphs – Methodology, Tools, Results and Problems”. Vestnik Kyrgyzskogo Natsional’nogo Universiteta Imeni Zhusupa Balasagyna. Spetsial’nyy vypusk (S). Balasagın Atındagı Kuunun Jarçısı jurnalının redaktsiyalık kollegiyası. Вестник КНУ (S), 18-25.
• Monna F., Y. Esin, J. Magail, L. Granjon, N. Navarro, J. Wilczek, L. Saligny, S. Couette, A. Dumontet & C. Chateau 2018, “Documenting Carved Stones By 3D Modelling – Example Of Mongolian Deer Stones”. Journal of Cultural Heritage (IF2.553) 34, 116-128.
• Moskalev M. I. 2004, “O Pamyatnikah Arheologuu Koçebogo i Osedlogo Naselenya Kırgızistana”. Kırgız Ulusal Üniversitesi Sosyal Bilimsel Dergisi 10, 227-235.
• Muradaliev M. & Sultangaziev 2013, Benim Toprağım Kırgızistan/Anskiklopedi/Kırgız halkının Genel Bilgisi. Bişkek.
• Nurmametov R. G. 2004, Preserving and Displaying Sites of Rock Art in the Near Issyk-Kul Region in Museums. Sites of Rock Art in Central Asia. Public Participation, Management, Conservation, Documentation. Almaty.
• Nurmametov R. G. 2006, “Lunar-Solar Personage in the Rock Art of Issyk-Kul”. Proceedings of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan 1/252.
• Musabayev G. 1998, “Kazakistan Arkeoloji Araştırmaşları Margulan Okulları”. XIV. Bilimsel Pratik Konferans Çalışmaları. Kazakistan.
• Ögel B. 1995, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) I. Ankara.
• Ögel B. 2003, Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) I. Ankara.
• Özderin S. 2017, “Anadolu Kültüründe Kaya Resimlerinin Özellikleri ve Çağdaş Sanata Yansımaları”. Ed. Z. Kurtaslan, Özel Basım Bildiri Kitabı, Kültür Sanat Eğitim Edebiyat ve Mimarlık Üzerine Akademik Araştırmalar. Konya, 167-191.
• Özer H. 2016, Ankara Güdül Kaya Resimlerinin Grafiksel Analizi ve Turizm Sektöründe Kullanılmasının Araştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi. Antalya.
• Özgül O. 2015, “Erzurum Bölgesi Kaya Panoları”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 5/10, 169-198. Özgül O. 2016, “Erzurum/Şenkaya Petrogliflerindeki At/Geyik ve Güneş Kursu”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39, 371-390.
• Özgül O. 2020, “Erzurum ve Çevresinde Erken Dönem Türk İzlerine ait Yeni Bulgular”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 65, 219-245.
• Özgül O. 2021, “Rock Pictures of Artvin Arili (Demirkapi) Plateau”. Belleten 85/304, 781-818.
• Pomaskina G. A. 1969, “Issledovaniye urochish- cha Saimaly-Tash”. AO 1968 goda, 450-452.
• Pomaskina G. A. 1970, “Petroglify Urochishcha Saimaly-Tash”. AO 1969 goda, 434-435.
• Pomaskina G. A. 1972, “Petroglify Issyk-Kulya”. AO 1972 goda.
• Pomaskina G. A. 1974, “Issledovaniye Naskai- Nykh İzobrazhenii Tyan-Shanya”. AO 1973 goda, 531-533. Pomaskina G. A. 1975, “Naskalnaya Galereya Saimaly-Tash (K İstoriyi İssledovaniye)”. Stranitsy İs-Toriyi İ Materialnoi Kultury Kirgizstana, 181-185.
• Ranov V. 2001, “Petroglyphs of Tajikistan”. Ed. K. Tashbayeva, Petroglyphs of Central Asia. Bishkek, 122-150. Rogozhinskiy A. E. (ed.) 2004. Pamyathniki naskolnogo iskusstva Tsentral’noi. Azii: obshchestvennoe uchastie, menedzhment, konservatsiya, dokumentatsiya. Almaty.
• Rogozhinskiy A. E. 1999, “Mogilnika epoki bronzy urochishcha Tamgaly”. Eds. A. N. Mar’yashev, Y. A. Motov, A. E. Rogozhinskii & A. A. Goryachev, Istoriya i Arkheologiya Semirechya. Almaty, 7-43.
• Rogozhinskiy A. E. 2008. “Petroglyph sites of Kazakhstan and Western Central Asia as Part of the Archaeological Landscape: New Challenges”. Archaeology Ethnology and Anthropology of Eurasia 36/4, 83-94.
• Roux P. J. 2011, Eski Türk Mitolojisi. Çev. M. Y. Sağlam, Ankara.
• Rozwadowski A. & Lymer K. 2015, “Rock Art in Central Asia: History, Recent Developments and New Directions”. Eds. P. Bahn, N. Franklin & M. Strecker, Rock Art Studies News of the World IV. Oxford, 149-163.
• Rozwadowski A. 2007, “Rock Art in Terms of Tradition: Towards A New Conceptualization and Understanding of the Central Asian Rock Art”. Rock art in terms of tradition - Centro Camuno di Studi Preistoric. Papers Valcamonica Symposium, 401- 406.
• Salt A. 2018, Semboller Ansiklopedi (Neo-Spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında Semboller). İstanbul.
• Samashev Z. 2001, “Petroglyphs of Kazakhstan”. Ed. K. Tashbayeva, Petroglyphs of Central Asia. Bishkek. Schmidt M. 2011, “Central Asia’s Blue Pearl: The Issyk Kul Biosphere Reserve in Kyrgyzstan”. Biosphere Reserves in the Mountains of the World. Vienna, 73-76.
• Sher J. A, E. A. Miklashevich, Z. S. Samashev & O. Sovetova 1995, Problemi Arheologicheskih Kulturstepey Evrasii. Kemerovo.
• Sher J. A. 1978, “Kinterpretatsii Syuzhetov Nekotorykh Petroglifov Saimalytasha”. Kultura Vostoka: Drevnost I Rannee Srednevekovie. Leningrad, 163-171.
• Sher J. A. 1980, Petroglify Sredney i Sentralnoy Azii. Moskva.
• Sher J. A., Golendukhin Y. N. & Polyakov A. O. 1979, “Petroglify Saimaly-Tasha”. Priroda Ne 6.
• Somuncuoğlu S. 2008, Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler. İstanbul.
• Somuncuoğlu S. 2011a, “Anadolu’nun Kaya Resimleri”. Atlas Coğrafya ve Keşif Dergisi 214, 116-128.
• Somuncuoğlu S. 2011b, Saymalıtaş Gökyüzü Atları. İstanbul.
• Sultanbekova K. 2018, Görsel İletişim Açısından Saymalıtaş Kaya Resimlerinin Etkisinde Tanıtım Afişi Uygulama Örnekleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi. Isparta.
• Tansu Y. E. & Güvenç B. 2015, “Eski Türk Mitolojisinde Hayvan Motifleri Üzerine Düşünceler”. Türk Dünyası Araştırmaları 218, 1-16.
• Tashbaeva I. K. & Francfort H. P. 2005, “The Study of Petroglyphs of Jalltyrak-Tash”. Bulletin of the International Institute for Central Asian Research 1, 12-17.
• Tashbayeva K. 2001b, “The Religious Beliefs of the Peoples of Antiquity as Evidenced by the Saymaly-Tash Petroglyphs”. Collection al Materials. UNESCO International Forum ‘Culture and Religion in Central Asia. Kyrgyzstan, Septerrv ber, 1999. Bishkek, 179-187.
• Tashbayeva K. 2004, “Sites of Kyrgyzstan”. Sites of Rock Art in Central Asia. Public Participation, Management, Preservation, Documentation. Almaty.
• Tashbayeva K. L. 1988, “Noviye Petroglify Tyan-Shanya”. Tyurkologiya 88.
• Tashbayeva K. L. 1995, Saymaly- Tash: Histoire de la Recherche et Metodes d’Investigation. Petroglyphes d’Asie Centrale: Methodologie d’Etude d’un Art Rupestre. Paris.
• Tashbayeva K. L. 1998, Rock pictures of Saymaly-Tash. Prehistoric and Tribo: Art: Shamanism and Myth. Capo di Ponte.
• Tashbayeva K. L. 1999, “Noviye Issledovaniye Saimaly-Tasha. Muras”. Novoye O Drevnem İ Sredn- Evekovom Kyrgyzstane. Vyp. 2, 72-75.
• Tashbayeva K. L. 2001a, Petroglyphs of Kyrgyzstan”. Ed. K. Tashbayeva, Petroglyphs of Central Asia. Bishkek, 9-79.
• Taşağıl A. 2011, “Tanrı dağlarının Gizemi ve Zaman İçinde Yolculuk”. Ed. S. Somuncuoğlu, Saymalıtaş Gökyüzü Atları. İstanbul, 69-71.
• Toprak S. 2021, “Kars-Borluk Vadisindeki Kaya Çizimlerinin Uslüp, Teknik ve İkonografik Açıdan İncelenmesi”. Asos Journal, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/116, 359-389.
• Türkoğlu V. M. 2019, Tarihi Okumanın Farklı Yolları. İstanbul.
• Tzhan S., T. T. Tchargynov, Ch. Zholdoshev 2011, Petrogliphy Tsentralno-Vostotschnogo Kyrgyzstana. Bichkek. Unesco 2022, Source: http://www.kyrnatcom.unesco.kz/culture/saymaly%20tash.htm
• Uhlemann K., D. F. Vinnik & K. I. Ismanova 2003, Biosphärenreservat Issyk-Kul – Inventar der kulturhistorischen Stätten. Eschborn.
• Uyanık M. 1974. Petroglyphs of South - Eastern Anatolia, Akademische Druck und Verlagsanstalt. Graz. Ülkümen O. 2018, “Karamankaya ve Mağara Resimlerinin Kırgızistan Kayaüstü Resimlerinin ile Olan Benzerlikleri”. Göç, Yoksulluk ve Kimlik, Uluslararası Orta Asya Sempozyumu Bildiriler Kitabi, 126-145.
• Ülkümen O. 2019, “Karaman Kaya Üstü Resimlerinin Petroglif Tarih Açısından Önemi”. Eds. H. Muşmal, E. Yüksel & M. A. Kapar, Karaman Araştırmaları I, Arkeoloji, Sanat Tarihi, Tarih. Konya, 533-552.
• Üngör İ. 2016, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Kayalara Yazılan Türk Kültürü (Dereiçi Kaya Resimleri)”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39, 357-370.
• Üngör İ. 2018, “Türk Kültüründe Dağ Keçisi/Teke ve Doğu Anadolu Petrogliflerinde Bulunan Dağ Keçisi/Teke Figürleri Üzerine Görüşler”. Ed. A. Ceylan, 4. Uluslararası Türk Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri. Erzurum, 325-346.
• Verhoeven G. J. 2017, “Mesh is More—Using All Geometric Dimensions for the Archaeological Analysis and Interpretative Mapping of 3D Surfaces”. J Archaeol Method Theory 24/4, 999-1033.
• Vinnik D. F. & Pomaskina G. A. 1975, “Kvoprosu O Datirovke Naskalnych Izobrazhenii Priyissykulya”. Arheologicheskie Pamjatniki Priissikulija 96, 87-101.
• Vinnik D. F. 1975, Arheologiçeskye Pamyatniki Priıssıkkulya. İlim, Frunze.
• Voronets M. E. 1951, “Naskalniye izobrazheniya Yuzhnoi Kirgiziyi”. Trudy Kirgizskogo Gosudarstvennogo Pedinstituta. Seriya istoricheskaya 2.
• Wilhelm F. & Uyanık M. 1957, “Hakkari-Sat Dağlarında, Gevaruk Vadisi İçinde Bulunan Kaya Resimleri Hakkında Teblig”. Belleten CXXI/84, 619-625.
• Wilkinson K. 2010, Kökenleri ve Anlamlarıyla Semboller ve İşaretler Binlerce Yıllık Görsel Bir Yolculuk. İstanbul.
• Yalçınkaya I. 1977, “Taş Devirleri Sanat Eserlerinin Yapımında Kullanılan Araç ve Gereçler”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi 10, 11-16.
• Yalçınkaya I. 1978, “Taş Devirleri Sanatında Teknik ve Stil”. Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi 29/1-4, 67-82.
• Yılmaz A. & Danışman A. 2010, “Saymalı Taş’ın Bronz Dönemi Petroglifleri”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5, 143-159.
• Yılmaz A. 2013, “Saymalıtaş Petrogliflerindeki Toy (Şenlik) Sahneleri Üzerine”. Tarih İncelemeleri Dergisi XXVIII/1, 223- 248.
• Zainuddin K., Z. Majid, M. F. M. Ariff, K. M. Idris & N. Darwin 2022, “3D Modelling Method of High Above Ground Rock Art Paıntıng Using Multispectral Camera”. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, Volume XLVI-2/W1-2022. 9th Intl. Workshop 3D-ARCH “3D Virtual Reconstruction and Visualization of Complex Architectures”. 2-4 March 2022, Mantua, Italy. Mantua, 537-542.
• Zima B. M. 1958, “Iz istoriyi izucheniya naskalnykh izobrazhenii Kirgiziyi”. Trudy Institute istoriyi AN Kirgizskoi SSR. Vyp. 4. http://www.kyrnatcom.unesco.kz/culture/saymaly%20tash.htm