Erken Cumhuriyet Dönemi Edebiyat Dergilerinde Çeviri, Eleştiri ve Polemik: Çeviri Tarihine ‘Tercüme Münakaşaları’ Işığında Bakmak

Yıl 2019, Sayı: 27, 16 - 45, 31.12.2019

Devrim Ulaş Arslan

https://doi.org/10.37599/ceviri.562938

Öz

Türkiye odaklı çeviri tarihi çalışmalarında Tercüme, Metis Çeviri ve Yazko Çeviri
gibi çeviri odaklı yayınlar dışında kalan süreli yayınlardaki çeviri
eleştirilerinin genellikle göz ardı edildiği bulgusundan yola çıkan bu
çalışmanın iki temel amacı bulunmaktadır. Bunlardan ilki, 1935-1945 yılları
arasında Yücel, Varlık, Oluş, Marmara, Harman ve Kalem gibi
edebiyat dergilerinde yayımlanan eleştirel metinlerin geniş çeşitliliğine
dikkat çekerek söz konusu metinlerin içerikleri ve biçimsel zenginlikleri
sebebiyle çeviri eleştirisi, inceleme ya da tanıtım gibi kavramların akademik
tanımlarıyla uyumsuz olduğunu göstermektir. Bu sebeple, mevcut çalışmada bu
metinlerin daha kapsayıcı bir isimlendirmeyle “çeviri üzerine eleştirel
metinler” olarak tanımlanması önerilmekte ve yeni bir sınıflandırmanın
gerekliliği vurgulanmaktadır. Çalışmanın ikinci amacı ise, yukarıda sözü geçen
dergilerin 1935 ve 1945 yılları arasında taranması ile oluşturulmuş metinler
derlemi içerisinde, Türkiye odaklı çeviri tarihi araştırmaları açısından dikkat
çekici özellikler taşıyan iki büyük ‘tercüme münakaşasını’ eleştirilerin erek
kültürde meydana getirdiği etki ile birlikte özgünlük, yazarlık, tercüme,
intihal ve adaptasyon kavramları üzerinden sorunsallaştırmaktır. Çalışma
sonucunda, çeviri üzerine eleştirel metinlerin erek kültürde büyük çapta
tartışma ve sorgulamalara sebep olabildiği ve dönemin birçok yazar ve aydınının
gizli çeviri veya adaptasyon gibi sınırdaki çeviri faaliyetleri karşısında
sorgulayıcı ve eleştirel bir bakış açısı benimsediği gözlemlenmiştir.
Çalışmada, ayrıca, 1935-1945 yılları arasında edebiyat dergilerinde yayımlanmış
olan çeviri üzerine eleştirel metinlerin incelenmesinin Türkiye odaklı çeviri,
eleştiri ve edebiyat tarihine yeni veriler aracılığıyla katkıda bulunabileceği
ve dönemin daha bütüncül temsiline olanak sağlayacağı görüşü savunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

çeviri eleştirisi tarihi, çeviri tartışmaları, süreli yayınlarda çeviri, Hamlet, Ercüment Ekrem Talu

Translation, Criticism and Polemics in Literary Magazines of the Early Republican Turkey: Looking at Translation History in the Light of ‘Translation Debates’

Öz

Starting off from the finding that apart
from periodicals focusing on translation such as Tercüme, Metis Çeviri,
and Yazko Çeviri, translation
criticisms in periodicals are mostly overlooked in Turkish translation history
research, this paper has two aims. The first is, by drawing attention to the
wide variety of critical texts published in literary magazines such as Yücel, Varlık, Oluş, Marmara, Harman, and Kalem between
1935 and 1945, to display that these critical texts, on the grounds of their
substantial content and textual structure, are incompatible with scholarly
definition of the concepts such as translation criticism, review or publicity.
For this reason, this paper suggests identifying these texts more inclusively
as “critical texts on translation” and emphasises the necessity for a new
classification of these texts. The second aim of the paper is to problematize
two grand ‘translation debates’ that have remarkable features with regard to
concepts of originality, authorship, translation, plagiarism and adaptation
along with the criticisms’ impact on the target culture. This paper concludes
that critical texts on translation can cause large-scale discussions and inquiries
within the target culture and that many writers and intellectuals adopted a
problematizing and critical attitude in the face of borderline translation
activities such as concealed translation or adaptation. In addition, this paper
argues that investigating critical texts on translation published in literary
magazines between 1935 and 1945 can contribute to the history of translation,
criticism, and literature by providing the researchers with new data enabling a
more holistic view of the period.

Anahtar Kelimeler

history of translation criticism, translation debates, translation in periodicals, Hamlet, Ercüment Ekrem Talu

Kaynakça

• Acaroğlu, T. (1941). Dilsiz münekkit. Varlık, 11(189), 491.
• Adıvar, H. E. (1942). Tenkidi tenkid. Tercüme, 3(14), 138-141.
• Arthur, A. (2002). Literary feuds: A century of celebrated quarrels - From Mark Twain to Tom Wolfe. New York: Thomas Dunne.
• Atay, F. R. (2010). Türk edebiyatının en büyük fakrı tenkittir! H. F. Es (Der.), Bugün de diyorlar ki (ss. 67-71). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Baer, B. J. (2017). Translation criticism in newspaper reviews: The rise of readability. M. Woods (Ed.), Authorizing Translation: The IATIS Yearbook (s. 12-31). Londra ve New York: Routledge.
• Bedi, S. (1941, 19 Birinciteşrin). Hamlet temsili. Tasvir-i Efkâr, s. 2.
• Bengi, I. (1993). Çeviri eleştirisi bağlamında eleştirel bilincin oluşması ve eleştiri, üst-eleştiri, çeviribilim ilişkileri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 4, 25-50.
• Berman A. (2009). Toward a translation criticism: John Donne (F. Massardier-Kenney, Çev.). Kent: Kent State University Press.
• Birkan, T. (2019). Dünya ile devlet arasında Türk muharriri, 1930-1960. İstanbul: Metis Yayınları.
• Blommaert, J. (Ed.). (1999). Language ideological debates. Berlin ve New York: Mouton de Gruyter.
• Bogenç-Demirel, E. ve Yılmaz, H. (1998). Tercüme Dergisinde çeviri eleştirisi. Çeviribilim ve Uygulamaları Dergisi, 8, 93-103.
• Bogenç-Demirel, E. & Yılmaz, H. (2000). Tercüme/Yazko Çeviri/Metis Çeviri Dergilerinde çeviri eleştirisinin Türkiye serüveni. M. Durak (ed.), Çeviri Eleştirisi Sempozyum Bildirileri içinde (s. 12-22). Bursa: TÖMER.
• Bollaert, C. (2019). The Russian thick journal as a discursive space of negotiation: Jean-Paul Sartre’s reception in the Soviet Union during the Thaw Era. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 198-217. doi: 10.1075/tis.00038.bol
• Burian, O. (1936). Edebî eser ve edebî tenkit hakkında. Yücel, 3(13), 18-19.
• Çelik, B. (2019). Translation in the Kurdish magazine Hawar: The making and legitimization of a cultural identity. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 283-305. doi: 10.1075/tis.00042.cel
• Córdoba Serrano, M. S. (2019). Periodicals in/and translation in different disciplinary traditions. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 325-333. doi: 10.1075/tis.00044.cor
• Coşkun, N. S. (1941, 16 Birinciteşrin). Dedikodulu münakaşa sebebiyle: Muhsin Ertuğrul Haklıdır. Son Posta, s. 1, 3.
• Daldeniz, E. (2011). Çeviri tartışmaları ve toplumsal bellek. S. Eruz & F. Şan (Ed.), Çeviribilimden Kesitler: Turgay Kurultay’a bir Armağan (ss. 101-111). İstanbul: Multilingual.
• Demirkol, N. (2011). Çeviride sadakatin yeni tanımları: Shakespeare’in A Midsummer Night’s Dream’i için Can Yücel’in Bahar Noktası bir ihtimal midir? Kebikeç, 32, 187-237.
• Demirtürk, E. L. (1990). Çeviri eleştirisi kuramları ışığında E. Hemingway’in ‘Silâhlara Veda’ romanı çevirilerinde üslup aktarımı. Metis Çeviri, 12, 113-121.
• Dinçel, B. İ. (2007). Çeviri eleştirisinde yorumbilimsel sürecin önemi ve James Joyce’un ‘Sürgünler’ oyunu bağlamındaki yansımaları. Mimesis Tiyatro/Çeviri Araştırma Dergisi, 13, 347-368.
• Dizdar, D. (1992). Metis Çeviride çeviri eleştirisi. Metis Çeviri, 20/21, 124-134.
• Dürder, B. (1941). Garip bir hikâye. Varlık, 11(180), 280-282.
• Enginün, İ. (2008). Türkçede Shakespeare. İstanbul: Dergâh.
• Erer, T. (1965). Basında kavgalar. İstanbul: Rek-Tur.
• Ertuğrul, M. (1941). Celâlettin Ezine! Hamlet’e niye geldin, niye çıktın? Türk Tiyatrosu, 133, 1-3.
• Ezine, C. (1941, 5 Birinciteşrin). Şehir Tiyatrosunda Shakespeare: Danimarka Prensi Hamlet. Tasvir-i Efkâr, s. 2.
• Ezine, C. (1943). Tenkid âhlakı. Harman, 9-10, 3.
• Fawcett, P. (2000). Translation in the Broadsheets. The Translator, 6(2), 295-307.
• Fuat, M. (2014). Bizde eleştiri var mı? Eleştiri üstüne (ss. 99-102). İstanbul: YKY.
• Gariper, C. ve Bayraktar, Y. (2017). Eleştirinin ve polemiğin kıskacında Nurullah Ataç ve Necip Fazıl. Söylem Filoloji Dergisi, 2(2), 194-212.
• Gasca Jiménez, L., Álvarez M. E. ve Fernández, S. (2019). Language and translation practices of Spanish-language newspapers published in the U.S. borderlands between 1808 and 1930. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 218-242. doi: 10.1075/tis.00039.gas
• Genette, G. (1997). Paratexts: Tresholds of interpretation (J. E. Lewin, Çev.). Cambridge: Cambridge University Press.
• Göknil, S. B. (1940). Tenkide dair. Yücel, 11(61), 37-39.
• Göktürk, A. (1986). Çeviri: Dillerin dili. İstanbul: Çağdaş Yayınları.
• Güler, C. N. (1937). Garplılaşmak. Yücel, 5(26), 69.
• Güler, C. N. (1938a) Bay münekkid tenkid etmek için eser arıyor. Yücel, 7(39), 117.
• Güler, C. N. (1938b). Tercümeler. Yücel, 8(44), 63.
• Güler, C. N. (1941a). Bizde tenkit. Yücel, 12(68-69-70-71), 87.
• Güler, C. N. (1941b, 2 Aralık). Hamlet’in en son perdesinden bir sahne. Akşam, s. 1.
• Güler, C. N. (1944). [Karikatür]. Yücel, 17(98), 103.
• Güler, C. N. (1945). San’at ve fikir hırsızı. Yücel, 13(102), 63.
• Hacıibrahimoğlu, I. Ç. (2012). Cumhuriyet ve hümanizma algısı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Hewson, L. (2011). An approach to translation criticism: Emma and Madame Bovary in translation. Amsterdam ve Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Hızır, N. (1941a). Tercümeye dair yazılar hakkında. Tercüme, 2(9), 265-268.
• Hızır, N. (1941b). Tercüme tenkitlerine dair. Tercüme, 2(10), 359-360.
• Hızır, N. (1943). Tercüme tenkitleri hakkında. Tercüme, 4(20-21), 177-178.
• Hulusi, Ş. (1941). Bir adaptasyon çıraklığı, telifi tercüme diye yutturma, ve Saire. Varlık, 11(185), 394-396.
• Karaca, E. (2008). Türk basınında kalem kavgaları. İstanbul: Bizim Kitaplar.
• Karaca, E. (2017). Türk edebiyatında kavga. İstanbul: Kibele.
• Karantay, S. (1987). Çeviri eleştirisi: Sorunlar, ilkeler, uygulamalar. Metis Çeviri, 1, 49-56.
• Karay, R. H. (2014). “Uydurmasyonculuk”u önlemek için. Tuncay Birkan (Haz.), Memleket Yazıları 3: Edebiyatı Öldüren Rejim (ss. 71-72). İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• Kasap, N. ve Salman, Y. (1988). Sontag’ın Çin’e bir yolculuk tasarısı. İki çeviri-iki yaklaşım. Metis Çeviri, 5, 154-160.
• Kaygılı, O. C. (1941, 30 İkinciteşrin). Hamlet ve Kel Hasan. İkdam, s. 3.
• Kemppanen, H. (2011). Pamphlet or scholarly work? Book reviews and determining the place of a translation. P. Kujamäki et al. (Ed.), Beyond borders: Translations moving languages, literatures and cultures (ss. 145-162). Berlin: Frank & Timme.
• Kısakürek, N. F. (1941a, 13 Birinciteşrin). Hamlet. Son Telgraf, s. 1.
• Kısakürek, N. F. (1941b, 27 Birinciteşrin). Yolda düşündüklerim: Şaheserleri tercümeye dair. Son Telgraf, s.1.
• Kısakürek, N. F. (2010). Münekkid. Çerçeve 2 (s. 61). İstanbul: Büyük Doğu.
• Korkut, S. ve Şahinbaş, İ. (1942). Hamlet tercümesi. Tercüme, 2(12), 527-529.
• Koskinen, K. ve Paloposki, O. (2003). Retranslations in the age of digital reproduction. Cadernos de Tradução, 1(11), 19-38.
• Lambert, J. (1991). In quest of literary world maps. H. Kittel & A. P. Frank (Ed.), Interculturality and the Historical Study of Literary Translations (ss. 133-144). Berlin: Schmidt.
• Li, B. (2019). Serialized literary translation in Hong Kong Chinese Newspapers: A case study of The Chinese Mail (1904-1908). Translation and Interpreting Studies, 14(2), 306-324. doi: 10.1075/tis.00043.li
• Lovett, D. (2019). The politics of translation in the press: Siegfried Kracauer and cultural mediation in the periodicals of the Weimar Republic. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 265-282. doi: 10.1075/tis.00041.lov
• Meier, C. (2008). Reviewing and criticism. M. Baker & G. Saldanha (Ed.), Routledge Encyclopedia of Translation Studies (2. Baskı) (ss.236-241). Londra ve New York: Routledge. MR (1936). Bizde tenkit. Yücel, 3(16), 182.
• Nayır, Y. N. (1940). Hümanizma ve milli ruh. Varlık, 10(163), 473-474.
• Nayır, Y. N. (1941). Gürültü uyandıran bir yazı. Varlık, 11(183), 356-357.
• O’Connor, A. (2019). Translation in nineteenth-century periodicals: Materialities and modalities of communication. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 243-264. doi: 10.1075/tis.00040.oco
• Ozansoy, H. F. (1941, 15 Birinciteşrin). Tiyatro âlemimizdeki hadise: Muhsine ve Celâleddin Ezine’ye açık mektub. Son Posta, s. 1, 3.
• Özcan, M. (2008). İstanbul Şehir Tiyatrosu’nda 1941 yılında oynanan Hamlet piyesinin sebep olduğu tartışma ve davalar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 24, 7-101.
• Özdilek, H. (2013). Tercüme Dergisi ve Türkiye’deki çeviri eleştirisi serüvenine katkıları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Özmen, C. (2016). The Periodical as a site of translational inquiry into Hollywood-driven vernacular modernism: The Turkish film magazine Yıldız (1938-1954) (Yayımlanmamış doktora tezi). Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Özmen, C. (2018). Mâbadı (devamı) car… Osmanlı/Türk kültür repertuvarında çeviri tefrika roman. Journal of Turkish Studies, 49, 281-294.
• Paker, S. (1983). Çeviride ‘yanlış/doğru’ sorunu ve şiir çevirisinin değerlendirilmesi. Yazko Çeviri, 13, 131-139.
• Paker, S. (1988). Çeviri eleştirisinin kuramla ilişkisi üzerine bazı düşünceler. Metis Çeviri, 4, 116-121.
• Paker, S. (2014). Terceme, te’lîf ve özgünlük meselesi. H. Aynur, M. Çakır, H. Koncu, S. S. Kuru & A. E. Özyıldırım (Ed.), Metnin Hâlleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh (ss. 36-71). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Paloposki, O. (2012). Translation Criticism. Y. Gambier & L. van Doorslaer (Ed.), Handbook of Translation Studies Vol. 3 (ss. 184-190). Amsterdam ve Philadelphia: John Benjamins.
• Rado, Ş. (1941, 21 Teşrinievvel). Hamlet münakaşaları üzerine Profesör Halide Ediple bir konuşma. Akşam, s. 5.
• Reiss, K. (2000). Translation criticism – The potentials and the limitations (E. F. Rhodes, Çev.). Londra ve New York: Routledge.
• Safa, P. (1938). Tenkide dair bir münakaşa. Varlık, 5(117), 713-714.
• Safa, P. (1941a, 14 Birinciteşrin). Tiyatromuzun hali ne olacak? Tasvir-i Efkâr, s. 1.
• Safa, P. (1941b, 21 Birinciteşrin). Mevzuumuz tiyatrodur. Tasvir-i Efkâr, s. 1-2.
• Sarı Çarşaflı Kadın: Ercüment Ekrem iddia ve münakaşalara cevap veriyor. (1941, 9 Şubat). Yeni Sabah, s. 1, 5.
• Sedes, İ. S. (1941a, 27 Birinciteşrin). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi Seminer mesaisinin ilk semeresi: Hamlet üzerine bir inceleme denemesi [I]. İkdam, s. 1, 3.
• Sedes, İ. S. (1941b, 28 Birinciteşrin). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi Seminer mesaisinin ilk semeresi: Hamlet üzerine bir inceleme denemesi [II]. İkdam, s. 1-2.
• Sedes, İ. S. (1941c, 30 Birinciteşrin). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi Seminer mesaisinin ilk semeresi: Hamlet üzerine bir inceleme denemesi [III]. İkdam, s. 1, 3.
• Sedes, İ. S. (1941d, 31 Birinciteşrin). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi Seminer mesaisinin ilk semeresi: Hamlet üzerine bir inceleme denemesi [IV] İkdam, s. 1, 3.
• Sedes, İ. S. (1941e, 1 İkinciteşrin). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Şubesi Seminer mesaisinin ilk semeresi: Hamlet üzerine bir inceleme denemesi [V]. İkdam, s. 1, 3.
• Sedes, İ. S. (1941f, 17 İkinciteşrin). Hala o mektup: Hamlet tercümesi. İkdam, s. 1, 3.
• Selener, N. (2001). Komik-i Şehir Kel Hasan Efendi. Bütün Dünya, (2001/3), 91-93.
• Tahir-Gürçağlar, Ş. (2005). Kapılar: Çeviri tarihine yaklaşımlar. İstanbul: Scala Yayıncılık.
• Tahir-Gürçağlar, Ş. (2008). The politics and poetics of translation in Turkey, 1923-1960. Amsterdam ve New York: Rodopi.
• Tahir-Gürçağlar, Ş. (2010). Scouting the borders of translation: Pseudotranslation, concealed translations and authorship in twentieth-century Turkey. Translation Studies, 3(2), 172-187. doi: 10.1080/14781701003647384
• Tahir-Gürçağlar, Ş. (2019). Periodical codes and translation: An analysis of Varlık in 1933-1946. Translation and Interpreting Studies, 14(2), 174-198. doi: 10.1075/tis.00037.tah Tanpınar, A. H. (1939). Tercüme meselesi. Varlık, 7(142), 335-336.
• Tenkid meselesi üzerinde bir münakaşa. (1938). Varlık, 5(116), 697-699.
• Tökin, F. (1940). Türk Rönesansı. Varlık, 11(169), 42.
• Toury, G. (1995). Descriptive translation studies - and beyond. Amsterdam ve Philadelphia: John Benjamins.
• Tural, Ş. (2006). Türk edebiyatında eleştiri: Cumhuriyet devri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 4(8), 259-310.
• Uçarol, T. (2003). ‘Bizde eleştiri yoktur!’ Tartışması. Hece Aylık Edebiyat Dergisi [Eleştiri Özel Sayısı], (77-78-79), 528-544.
• Ulunay, R. C. (1941a, 15 Birinciteşrin) Hamlet mi hamle et mi? Tan, s. 3.
• Ulunay, R. C. (1941b, 24 Sonteşrin). Edebî heyet bahsi. Tan, s. 3.
• Ulunay, R. C. (1941c, 15 Sonteşrin). Ali ile Veli. Tan, s. 3.
• Ünal, H. ve Diri, S. (Ed.). (2018, Haziran-Ağustos). Türk edebiyatında polemikler [Özel Sayı]. Hece Aylık Edebiyat Dergisi (258/259/260).
• [Uşaklıgil], V. H. (1935). Türkçe ve Edebiyat dersleri hakkında düşünceler. Varlık, 2(39), 230-231.
• Van den Broeck, R. (1985). Second thoughts on translation criticism. A model of its analytic function. T. Hermans (Ed.), The Manipulation of Literature: Studies in Literary Translation (ss. 54-62). Londra ve Sidney: Croom Helm.
• Van Doorslaer, Luc. (2011). The relative neglect of newspapers in translation studies research. A. Chalvin, A. Lange & D. Monticelli (Ed.), Between Cultures and Texts: Itineraries in Translation History (ss. 35-34). Berlin: Peter Lang.
• Venuti, L. (1995). The translator’s invisibility: A history of translation. Londra ve New York: Routledge.
• Yetkin, S. K. (1938). Tercüme ve sanat. Oluş, 1(15), 226.
• Yücel, H. Â. (1938). Edebiyatımızda tenkid. Varlık, 5(118), 730.