Selanik Mevlevîhânesi (Evkâfı ve Yönetim Sorunları)

Yıl 2019, , 47 - 76, 06.12.2019

Cengiz Parlak

https://doi.org/10.30517/cihannuma.656098

Cited By: 1

Öz

XVII. yüzyılın başında Ekmekçizâde Defterdar Ahmed Paşa tarafından Selanik surlarının dışında kuzey-batı tarafında yüksek bir mevkide inşa ettirilip vakıf kurulan Selanik Mevlevîhânesi, bölgesinde Mevlevîliğin cazibe merkezi haline gelmeye başlamıştır. Mevlevî tarikatının Osmanlı Devleti sınırları içindeki gücünün XVII. yüzyıldan itibaren artması, bütün mevlevîhâneler üzerinde devletin denetimlerinin fazlalaşmasına ve mevlevîhânelerin şeyhlerinin atanmasında dahi özellikle Şeyhülislam makamının etkili olmasına sebep olmuştur. Selanik Mevlevîhânesi de gelirleri yüksek olan vakıflarıyla dikkat çekmeye başlayıp, devletin bu tür denetimlerine de maruz kalarak, XVII. yüzyılın içinde şeyhinin atanmasında dahi Şeyhülislamın etkisi görülmüştür. Özellikle XVII. yüzyılın sonundan başlayarak mevlevîhânenin şeyhliğine aynı aileden kişilerin atanmasıyla, bu süreç XX. yüzyıla kadar devam etmiştir. Diğer taraftan aynı ailenin üyelerinin iki yüz yıldan fazla bir zaman diliminde yönetimde bulunması, bilhassa vakıf mülklerinin ve gelirlerinin idaresi hususunda çok sayıda sorunun ortaya çıkmasına ve belgelere yansımasına yol açmıştır. Bunlara ek olarak mevlevîhâne şeyhlerinin kardeşleri ve onların çocukları arasında şeyh vazifesine gelebilmek amacıyla önemli çekişmeler de yaşanmıştır. Biz de çalışmamızda mevlevîhânenin kuruluş sürecini, şeyhlerini, vakıf görevlilerini, gelir getiren mülkleri ile özellikle yönetimle ve vakıflarıyla ilgili yaşanan sorunlarını arşiv belgelerine yansıyan bilgilerle açıklayıp anlatmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Mevlevîlik, Selanik, Evkâf, Şeyh, Ekmekçizâde

Selanik Mevlevihane (Its Endowments and Administrative Problems)

Öz

Selanik Mevlevihane (Salonica Mawlawi/Whirling Dervish House), constructed by Ekmekçizade Defterdar Ahmed Paşa outside Salonikan city walls in the early 17th century at a high location in the north-western part of the town where a pious foundation was established, had become an attraction center for Mawlawiyya at that region. The rise of Mawlawi order in the Ottoman lands since the 17th century paved the way for the intensification of state supervision over all mevlevihanes and the rising influence of Shaykh al-Islam Office on appointing Mevlevihane sheikhs. Selanik Mevlevihane attracted attention of authorities thanks to its high-income generating endowments, and was subjected to such kind of state supervision. Moreover, Shaykh al-Islam’s role in appointing the sheikh of Selanik Mevlevihane became visible in the 17th century. This supervision starting with the appointment of its sheikhs from the same family went on from the late 17th to the 20th centuries. The control of members from the same family over the management of Mevlevihane for two hundred years caused several problems regarding the assets and income of endowments. Additionally, striking conflicts among the children and siblings of sheikhs to take the control of Mevlevihane emerged. This study aims to explain the founding process, sheikhs, officers, income assets of Mevlevihane, and especially the problems about its administration and endowments reflected in the archival documents.

Anahtar Kelimeler

Mawlawiyya, Salonica, Foundations, Shaykh, Ekmekcizade

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• 1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• a) Bâb-ı Asafî Tasnifi ( A.{ ) Divân-ı Hümayûn Kalemleri Mühimme Defterleri (A.{DVNS. MHM. d.), Nr. 91. Divân-ı Hümayûn Kalemleri Ruûs Defterleri (A.{DVNS. RSK. d.), Nr. 94.
• b) Sadaret Tasnifi ( A.} ) Divân Kalemi Evrakı (A.}DVN.), Nr. 131/98. Mektûbî Kalemi Evrakı (A.}MKT.), Nr. 41/66. Mektûbî Kalemi Deavi Evrakı (A.}MKT. DV. ), Nr. 75/79. Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT. MHM.), Nr. 150/17, 180/6, 756/75. Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı (A.}MKT. MVL.), Nr. 97/21. Mektûbî Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evrakı (A.}MKT. NZD.), Nr. 83/26, 90/29. Mektûbî Kalemi Umum Vilayât Evrakı (A.}MKT. UM.), Nr. 433/35.
• c) Ali Emirî Tasnifi (AE.) Ahmed III (AE. SAMD. III.), Nr. 54/5381.
• d) Bâb-ı Âlî Evrak Odası Tasnifi (BEO), Nr. 1596/119672, 2224/166745.
• e) Cevdet Tasnifi (C.) Evkâf (C. EV.), Nr. 18/898, 61/3010, 297/15110, 329/16744, 330/16780, 345/17516.
• f) Dâhiliye Nezareti Tasnifi (DH.) Dâhiliye Nezareti Mektûbî Kalemi (DH. MKT.), Nr. 743/47, 1960/15.
• g) Evkâf Nezareti Tasnifi (EV.) Mektûbî Kalemi (EV. MKT.), Nr. 397/120, 491/158, 492/122, 499/7, 750/127, 750/138, 765/115, 1174/109. Mektûbî Kalemi Cihet (EV. MKT. CHT.), Nr. 279/294.
• h) Hariciye Nezareti Tasnifi (HR.) Tahrirat (HR. TH.), Nr. 160/28.
• ı) İrade Tasnifi (İ.) Dâhiliye (İ. DH.), Nr. 1058/83098. Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.), Nr. 308/12801.
• i) İbnülemin Tasnifi (İE.) Evkâf (İE. EV.), Nr. 7/787, 9/901, 16/1927. Meadin (İE. MDN.), Nr. 3/209. Tevcihât (İE. TCT.), Nr. 6/658.
• j) Maarif Nezareti Tasnifi (MF.) Mektûbî Kalemi (MF. MKT.), Nr. 335/31.
• k) Maliye Nezareti Tasnifi (ML.) Varidât Muhasebesi Defterleri (ML. VRD. d.), Nr. 860.
• l) Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL.), Nr. 101/12, 226/17, 357/21, 362/18, 365/5, 1029/58.
• m) Şurâ-yı Devlet Evrakı (ŞD.), Nr. 2075/10.
• n) Teftişât-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği) (TFR. I.) Selanik Evrakı (TFR. I.SL.), Nr. 7/679.
• o) Yıldız Tasnifi (Y.) Perakende Evrakı Dâhiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK. DH.), Nr. 10/68. Perakende Evrakı Umumî (Y. PRK. UM.), Nr. 26/34.
• 2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi (VGMA)
• a) Hurûfât Defteri (HD), Nr. 1163.
• b) Vakfiye Defteri (VD), Nr. 625, 660, 725.
• II. Araştırma ve İnceleme Eserler
• 1320 Sene-i Hicriyyesine Mahsûs Selânik Vilâyet Sâlnâmesi, Hazırlayan: Hatice Oruç, TTK, Ankara 2014.
• Agoston, Gabor, “Macaristan’da Mevlevilik ve İslâm Kültürü”, Osmanlı Araştırmaları, XIV, İstanbul 1994, s. 1-9.
• Akay, Nimetullah, Başlangıcından XVIII. Yüzyılın Sonuna Kadar Mevlevîlik-Devlet İlişkisi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa 2014.
• Anastassiadou, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• , “Yörenin Batılıları”, Selânik 1850-1918, Hazırlayan: Gilles Veinstein, Çev. Cüneyt Akalın, İstanbul 2001, s. 153-164.
• Artam, Goncagül, Osmanlı Devleti’nde Mevlevî Tarikati’nin Klasik Öncesi Dönemi (13-17. Yüzyıllar), Tarih Encümeni Yayınları, İstanbul 2007.
• Ateş, İbrahim, “Hz. Mevlânâ Dergâhı ile İlgili Vakıf ve Vakfiyeler”, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, s. 29-56.
• Berki, Ali Himmet, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tâbirler, Ankara ty.
• Canım, Rıdvan, “Edirne Muradiye Mevlevîhanesi ve Edirneli Mevlevî Şairleri”, Türk Kültürü, Edebiyatı ve Sanatında Mevlâna ve Mevlevîlik Ulusal Sempozyumu 14-16 Aralık 2006 Konya, Konya 2007, s. 285-326.
• Chatzikyriakidis, Kyriakos, “(Παλαιό) Χαρμάνκιοϊ Ιστορία, δημογραφία (τέλη 18ου αι. – αρχές δεκαετίας 1930)”, Μακεδονικά, 37, 2011, s. 173-192.
• Clayer, Nathalie, “Trois Centres Mevlevis Balkaniques Au Travers Des Documents D’archives Ottomans; Les Mevlevihane, D’Elbasan, De Serez, Et De Salonique”,Osmanlı Araştırmaları, XIV, İstanbul 1994, s. 11-28.
• Delilbaşı, Melek, “Selanik ve Yanya'da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması ", Belleten, LI/199, 1987, s. 75-106.
• Emecen, Feridun M., “Saruhanoğulları ve Mevlevilik”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı, İstanbul 1995, s. 282-297.
• Esrar Dede, Tezkire-i Şu‘arâ-yı Mevleviyye, Hazırlayan: İlhan Genç, Ankara 2000.
• Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 8. Kitap, Hazırlayanlar: S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı, Robert Dankoff, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2005.
• Gökaçtı, Mehmet Ali, “Balkanlarda Mevleviliğin Gelişimi ve Selânik Mevlevihanesi”, Tarih ve Toplum, Eylül 2000, XXXIV/201, s. 46-55.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “Selanik”, İA, C.10, İstanbul 1979, s. 337-349.
• , XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livasındaki Has Mukataa, Mülk ve Vakıfları, İstanbul 2007.
• Gölpınarlı, Abdülbâki, “Mevlevîlik”, İA, C.8, İstanbul 1979, s. 164-171.
• , Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1983.
• Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Ankara 1989.
• Güvemli, Oktay - Güvemli, Batuhan, “Osmanlı Kayıt Kültüründe Vakıf Muhasebesi ve Devlet Muhasebe Sistemi”, Vakıflar Dergisi, 46, Aralık 2016, s. 9-21.
• İnalcık, Halil, “Murad II”, İA, C.8, İstanbul 1979, s. 598-615.
• İpşirli, Mehmet, “Câbî”, DİA, TDVİA, C. 6, İstanbul 1992, s. 529-530.
• İzeti, Metin, Balkanlar’da Tasavvuf, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2004.
• Kâtib Çelebi, Fezleke, I, Neşre hazırlayan: Zeynep Aycibin, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2016.
• Kiel, Machiel, “Selanik”, TDVİA, C. 36, İstanbul 2009, s. 352-357.
• Küçük, Sezai, Mevlevîliğin Son Yüzyılı, İstanbul 2003.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, III, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Na‘îmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn),II, Hazırlayan: Mehmet İpşirli, TTK Yayınları, Ankara, 2007.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Kanûnî Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı Resmî Düşüncesine Karşı bir Tepki Hareketi: Oğlan Şeyh İsmail-i Mâşûkî, Osmanlı Araştırmaları, X, İstanbul 1990, s. 49-58.
• , “Türkiye Tarihinde Merkezi İktidar ve Mevleviler (XIII. XVIII. Yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhâneler Kongresi, 14-15 Aralık 1993, Sayı 2, 1996, s. 17-22.
• Önder, Mehmet, “Konya Mevlânâ Dergâhı Arşivi ve Mevlevîhâneler”, Osmanlı Araştırmaları, XIV, İstanbul 1994, s. 25-28.
• Ösen, Serdar, “Balkanlarda Mevleviliğin Yayılması ve Kurulan Mevlevîhâneler”, Yeni Türkiye, Rumeli Balkanlar Özel Sayısı II, Sayı 67, 2015, s. 1799-1814.
• , “Selanik Mevlevîhânesi Şeyhi Eşref Dede’nin Azli Meselesi ve Sultan II. Abdülhamid’in Tutumu”, Journal of History Studies, Volume 6 Issue 4, July 2014, s. 143-154.
• , Osmanlı Devlet ve Toplum Hayatında Mevlevilik 19 Yüzyıl, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
• Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara 1995.
• Parlak, Cengiz, “Gümülcine’de Kurulmuş Olan Defterdar Ahmed Efendi Vakfı (XVII-XVIII. Yüzyıllar)”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 10, Temmuz 2015, s. 199-235.
• Selanikli Hasan Âkif (Âkif el-Mevlevî), Hazırlayan: Prof. Dr. İ. Güven Kaya, Umuttepe Yayınları, Kocaeli 2010.
• Seyyid Sahîh Ahmed Dede, Mevlevîlerin Tarihi Mecmûatü’t-Tevârîhi’l-Mevleviyye, Hazırlayan: Doç. Dr. Cem Zorlu, İnsan Yayınları, İstanbul 2003.
• Tanrıkorur, Bahrihüda, “Mevleviyye”, TDVİA, C. 29, İstanbul 2004, s. 468-475.
• Tzerpos, Vasileos D., In the Footsteps of St. Paul the Apsotle in Greece, Greek National Tourism Organisation, Greece 2015.
• Uzluk, Şahabettin, Mevlevîlikte Resim ve Resimde Mevlevîler, TTK, Ankara 1957.
• Ünlü, Osman, “Nâbȋ Divânı’ndaki Manzum Hikâyeler”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 25, Sayı 2, 2016, s. 167-184.
• Ünver, A. Süheyl, “Selânik Mevlevîhanesi 1913-1915”, Mevlâna Yıllığı, Turizm Derneği, Konya, 1963, s. 30-33.
• Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, TTK, Ankara 2003.
• III. İnternet Kaynakları
• http://wikimapia.org
• Google Earth Pro, 2018.