SELÂNİK YAHUDİLERİNİN FETİHTEN SONRA İSTANBUL’DA İSKÂNI

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 29 - 53, 27.12.2021

Ayhan Pala

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1040288

Öz

Selânik Yahudilerinin İstanbul’da iskânı, şehrin imparatorluk merkezi olarak geliştirilmesi siyasetinin uygulamasıdır. İstanbul, fetihten sonra süratli imar faaliyetine sahne oldu. Şehrin imarına paralel olarak Anadolu ve Rumeli’nden çeşitli topluluklar buraya iskân edildiler. Bir taraftan sürgün siyaseti, diğer taraftan teşviklerle gönüllü olarak gelenlerin yerleşmesi ile şehrin demografik çehresi değişti. Bu çerçevede Selânik Yahudileri de sürgün kararı ile şehre iskân edildiler. Fetih öncesi İstanbul’da Romanyot, Karaî, Aşkenaz ve İtalyan Yahudi cemaatleri bulunuyordu. Bizans döneminde Anadolu ve Balkanlarda yaşayan ve kendilerine Romanyot denen Yunanca konuşan Yahudiler İstanbul’un fethinden sonra buraya yerleşmeye zorlanmışlardır. Bu çerçevede Selânik Yahudi Cemaatinin de İstanbul’a göç ettirildiği bilinmektedir. İstanbul’un fethinden sonra uygulanan bu mecburî iskân siyaseti neticesinde Selânik şehrinde hiç Yahudi nüfus kalmamış, XV. yüzyıl sonunda İspanya Yahudilerinin şehre gelmesi ile bu durum değişerek Sefarad Yahudileri şehrin en kalabalık dinî topluluğu haline gelmiştir. Bu makalede, Osmanlı arşiv vesikaları ve araştırmaların ışığında, Selânik’ten İstanbul’da mecburî iskâna tâbi tutulan Yahudilerin şehrin hayatındaki tesirleri ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Selânik, Yahudiler, İstanbul, iskân siyaseti, Romanyotlar

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• TT.d 3 numaralı Selânik Mufassal Tahrir Defteri.
• TT.d 7 numaralı Selânik Mufassal Tahrir Defteri.
• TT.d 403 numaralı Selânik Mufassal Tahrir Defteri.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadîme Arşivi (TKGMA)
• TD 186 numaralı Selânik Mufassal Tahrir Defteri.
• Barkan, Ömer Lütfi – Ekrem Hakkı Ayverdi, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), İstanbul 1970.
• Benjamin of Tudela, The Itinerary of Rabbi Benjamin of Tudela, (transl. and ed. A. Asher), Vol. I: Text, Bibliography, and Translation, London and Berlin 1840.
• BNCM: “SN 16/35 [Selânik Mufassal Tahrir Defteri parçası]”, (ed. Bistra A. Cvetkova), Fontes Turcici Historae Bulgaricae, XIV, Sofia 1972, s. 386-402.
• Bertrandon de la Broquière, Denizaşırı Seyahat, (çev. İlhan Arda), İstanbul 2000.
• Dernschwam, Hans, Tagebuch einer Reise nach Konstantinople und Kleinasien (1554-1555), (ed. F. Babinger), Münih-Leipzig 1923.
• Dukas, İstanbul’un Fethi: Dukas Kroniği (1341-1462), (çev. V. Mirmiroğlu), İstanbul 2013.
• Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi, C. I, (çev., inc. ve notlar A. Sait Aykut), İstanbul 2004.
• Evliya Çelebi Mehmed Zıllî ibn Derviş, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Birinci cild, (tabi’i Ahmed Cevdet), Dersaadet 1314.
• Fatih Mehmet II Vakfiyeleri, Ankara 1938.
• Fâtih Sultan Mehmed’in 877/1472 Tarihli Vakfiyyesi, (çev. Ahmet Beyatlı), Ankara 2013.
• “Fatih Sultan Mehmed’in Ayasofya Vakfiyesi”, (terc. Ahmed Akgündüz-Said Öztürk-Yaşar Baş), Fatih: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Bülteni Ayasofya Özel Sayısı, Ocak-Mart (2014), s. 29-246.
• Haham Yosef Taitazaq, Responsa, (ed. M. Benayahu), Kudüs 1987.
• İnalcık, Halil, The Ottoman Survey of 1455, The Text, English Translation, Analysis of the Text, Documents, İstanbul 2012.
• Kritovulos, İstanbul’un Fethi, (çev. Karolidi, haz. Muzaffer Gökman), İstanbul 1967.
• The Alexiad of Anna Comnena, (transl. E. R. A. Sewter), Bungay 1969.
• Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, (haz. A. Mertol Tulum), İstanbul 1977.
• Akhiezer, Golda, “Byzantine Karaism in the Eleventh to Fifteenth Centuries”, Jews in Byzantium: Dialectics of Minority and Majority Cultures, Leiden-Boston 2011, pp. 723-761.
• Aydın, Mehmet, “İstanbul’un Fethinden Önce ve Sonra İstanbul’daki Yahudi Cemaatleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14 (2002), s. 5-25.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskânı ve Nüfusu, Ankara 1958.
• Banescu, N., “Le patriarche Athanase Ier et Andronic II Paleologue: etat religieux, politique et social de l’Empire, Academie roumaine”, Bulletin de la section historique, 23 (1942), pp. 28-56.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 11, 1949-1950, s. 524-569.
• Başkan, Yahya, “İstanbul’un Fethi ve Yahudiler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11/3 (Eylül 2024), s. 63-84.
• Bowman, Steven B., The Jews of Byzantium 1204-1453, Alabama 1985.
• Demirkent, Işın, “İstanbul - Tarih: Kuruluşundan Fethe Kadar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2001, 23, s. 205-212.
• Dusteler, Eric R., İstanbul’daki Venedikliler: Yeniçağ Başlarında Akdeniz’de Millet, Kimlik ve Bir Arada Varoluş, (çev. Taciser Ulaş Belge), İstanbul 2012.
• Epstein, Mark Alan, The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Freiburg 1980.
• Eyice, Semavi, “Tarih İçinde İstanbul ve Şehrin Gelişmesi”, TTK Atatürk Konferansları VII: 1975, Ankara 1980, s. 89-182.
• Franco, M., Essai sur L’Histoire des Israelites de L’Empire Ottoman, Paris 1897.
• Du Fresne, Histoire byzantine II, Paris 1680.
• Galanti, Avram, Türkler ve Yahudiler, İstanbul 1947.
• Goitein, S. D., “Eduyot qedumont min ha Geniza al qehillat Saloniki”, Seunot, 2 (1971-1978), pp. 11-33.
• Göncüoğlu, Süleyman Faruk, “Haliç Yahudileri ve Sinagogları”, Dünü ve Bugünü ile Haliç Sempozyum Bildirileri Kitabı, İstanbul 2004.
• Güleryüz, Naim A., “Tarih Boyunca İstanbul’da Yahudi İkamet Bölgeleri”, Tarih İçinde İstanbul: Uluslararası Sempozyum - Bildiriler, İstanbul 2011, s. 309-319. , Tarih Boyunca Trakya ve Anadolu’da Yahudi Yerleşim Yerleri, Cilt: I – İstanbul 2018.
• Hacker, J. R., “Ottoman Policy towards the Jews and Jewish Attitudes towards the Ottomans during the Fifteenth Century”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, (eds. B. Braude and B. Lewis), Cilt I, The Central Lands, 117-126, New York 1982, pp. 117-126.
• Hagouel, Paul Isaac, “History of the Jews of Thessaloniki: From Jews to Hellenes, From Antiquity to Modern Times”, Jews in Macedonia: History, Tradition, Culture, Language and Religion, On the Occasion of the 70th Anniversary of the Renewal of the Jewish Community in Macedonia After the Second World War (1944-2014), International Scientific Conference, MASA, 18-19 December 2014, Skopje, Skopje 2015, pp. 31-35.
• Heyd, Uriel, “The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century,” Oriens, 6/2 (1953), pp. 299-314.
• Heyd, W., Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, (çev. Enver Ziya Karal), Ankara 1975.
• İnalcık, Halil, “Jews in the Ottoman Economy and Finances, 1450-1500”, The Islamic World From Classical to Modern Times: Essays in Honor of Bernard Lewis, (eds. C. E. Bosworth and others), Princeton 1989, pp. 513-550.
• , “Osmanlı Fetih Yöntemleri”, (çev. Oktay Özel), Söğüt’ten İstanbul’a: Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Ankara 2000, s. 443-472.
• , “İstanbul - Türk Devri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2001, 23, s. 220-239.
• , “Fâtih Sultan Mehmed Tarafından İstanbul’un Yeniden İnşaası”, (terc. Fahri Unan), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 3 (2015), s. 215-225.
• , İstanbul Tarihi Araştırmaları: Fetihten sonra İstanbul’un Yeniden İnşası, Bilâd-i Selâse: Galata, Eyüp, Üsküdar, İstanbul 2019.
• İzzeddin, Mehmed, “Un texte arabe inedit sur Constantinople le byzantine”, Journal asiatique, 246 (1958), pp. 453-457.
• Jacoby, D., “Les quartiers juifs de Constantinople a l’epoque byzantine”, Byzantion, 37 (1967), pp. 167-227.
• , “The Jews of Constantinople and their demographic hinterland”, Constantinople and Its Hinterland, ed. Cyril Mango and Gilbert Dagron, Cambridge 1995, pp. 221-232.
• , “The Jewish Community of Constantinople from the Komnenan to the Palaiologan Period”, Vizantiyskiy Vremennik, 55/2 (80) (1998), pp. 31-40.
• , “The Jewish Communities of the Byzantine World from the Tenth to the Mid-Fifteenth Century: Some Aspects of their Evolution”, Jewish Reception of Greek Bible Versions. Studies in their Use in Late Antiquity and the Middle Ages, (eds. Nicholas de Lange and others), Tübingen 2009, pp. 157-181.
• De Khitrowo, B., Itineraires Russes en Orient, Geneve 1889.
• De Lange, Nicholas, “Jewish education in the Byzantine Empire in the twelfth century”, Jewish education and learning, (eds. G. Abramson-T. Parfitt), Chur, 1994, pp. 115-128. , “The Hebrew Language in the European Diaspora”, Studies on the Jewish Diasporas in the Hellenistic and Roman periods, (eds. B. Isaac-A. Oppenheimer), Tel Aviv 1996, pp. 109-137. , “Hebrews, Greeks or Romans? Jewish culture and identity in Byzantium”, Strangers to themselves: the Byzantine outsider (Papers from the Thirty-second Spring Symposium of
• Byzantine Studies, University of Sussex, Brighton, March 1998), (ed. Dion C. Smythe), Aldershot 2000, pp. 105-118. , “Byzantium”, The Cambridge History of Judaism, Volume 6: The Middle Ages: The Christian World, (vol. ed. Robert Chazan), Cambridge 2018, pp. 76-97, 884-885.
• Levy, Avigdor, The Sephardim in the Ottoman Empire, Princeton, New Jersey 1992.
• Lewis, Bernard, İslam Dünyasında Yahudiler, (çev. Bahadır Sina Şener), Ankara 1996.
• Lowry, Heath W., “Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selânik (Thesaloniki) in the Year 1478”, Diptiha (1980-1981), pp. 254-292. , “From Lesser Wars to the Mightiest War: The Ottoman Conquest and Transformation of Byzantine Urban Centers in the Fifteenth Century”, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, (eds. Anthony Bryer-Heath Lowry), Birmingham 1986, pp. 323-338.
• Majeska, George, P., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Washington 1984.
• Millingen, Alexander Van, Byzantine Constantinople: the Walls of the City and Adjoining Historical Sites, London 1899.
• Molho, Michael, Histoire des Israelites de Castoria, Thessaloniki, 1938.
• Müller-Wiener, Wolfgang, İstanbul’un Tarihsel Topografyası: 17. Yüzyıl Başlarına Kadar Byzantion - Konstantinopolis - İstanbul, (çev. Ülker Sayın), İstanbul 2001.
• Nehama, Jos., Histoire des Israelites de Salonique, Tome I: La Communaute Romaniote – Les Sefaradis et leur Dispersion, Salonique 1935.
• Nigdelis, Pantelis M., “Synagoge(n) und Gemeinde der Juden in Thessaloniki: Fragen aufgrund einer neuen judischen Grabinschrift der Kaiserzeit”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigrafhik, 102 (1994), pp. 297-306.
• Pala, Ayhan, “Aksaraylıların İstanbul’da İskânı”, Aksaray ve Cemaleddin-i Aksarayî Sempozyumu, 22-23-24 Ekim 1993, İstanbul 1994, s. 71-74.
• , XV-XVI. Yüzyıllarda Selânik Şehri, (Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
• Pertusi, Agostino, İstanbul’un Fethi, C. 2: Dünyadaki Yankısı, (terc. Mahmut H. Şakiroğlu), İstanbul 2006.
• Rozen, Minna, İstanbul Yahudi Cemaati’nin Tarihi Oluşum Yılları, 1453-1566, İstanbul 2010.
• Sahillioğlu, Halil, "Bir Mültezim Zimem Defterine Göre XV. Yüzyıl Sonunda Osmanlı Darphane Mukataaları", İktisat Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2 (1963), s. 145-218.
• Schneider, Alfons Maria, “XV. Yüzyılda İstanbul’un Nüfusu”, Belleten, XVI/61-64 (1952), s. 35-48.
• Shapira, Dan, Avraham Firkowicz in Istanbul (1830-1832), Ankara 2003.
• Sharf, Andrew, “Constantinople”, Encyclopaedia Judaica, (ed. Fred Skolnik), 2nd ed., p. 182.
• Shmuelevitz, Aryeh, The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and the Sixteenth Centuries: Administrative, Economic, Legal and Social Relations as Reflected in the Responsa, Leiden 1984.
• Starr, Joshua, Romania: The Jewries of the Levant After the Fourth Crusade, Paris 1949. , “The Status of the Jewries of the Levant After the Fourth Crusade”, Actes du VIe Congres International d’Etudes Byzantines, Paris 27 Juillet – A Aout 1948, Tome I, Paris 1950, pp. 199-204.
• Tekindağ, M. C. Şehâbeddin, “İstanbul - Türk Devri”, İslâm Ansiklopedisi, V/II, s. 1199-1214.
• Treu, M., Maximi monachi Planudis epistulae, Breslau 1886, 1890.
• Ursinus, Michael, “An Ottoman Census Register for the Area of Serres of 859 H. (1454-1455)? A Reconsideration of the Date of Composition of Tahrir Defteri TT 3”, Südost-Forschungen, XLV (1986), pp. 25-36.
• Ülgen, Ali Saim, Fatih Devrinde İstanbul, 1453-1481, Ankara 1939.
• Vulic, N., “Inscription grecque de Stobi”, Bulletin de correspondance hellenique, 56 (1932), pp. 291-298.
• Yerasimos, Stéphane, “La communauté juives d’Istanbul à la fin du XVIe siècle”, Turcica, Revue d’Etudes Turques, XXVII (1995), pp. 101-130.
• Yerasimos, Stephanos, “La Foundation d’Istanbul Ottomane”, 7 Centuries of Ottoman Architecture: A Supra-National Heritage, (ed. Nur Akın-Afife Batur-Selçuk Batur), İstanbul 2001, pp. 204-224.
• Yeşildal, Mustafa, Balat’taki Yahudi Kurumlarının Tarihsel Gelişim Süreci, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Zimmels, H. J., Ashkenazim and Sephardim, London 1958.