TUZ, AŞİRET, DEVLET: SİİRT’TE TEKELİN OLUŞUMU, 1861-1881

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 101 - 130, 27.12.2021

Uğur Bayraktar

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1040296

Cited By: 1

Öz

Bu makale Siirt sancağında Osmanlı tuz tekelini incelemektedir. Tekelin kuruluşu ve evrimine odaklanarak tekeli sancaktaki değişen sosyoekonomik dinamiklerin merkezinde ele almaktadır. Bu hâliyle, neredeyse tamamen Osmanlı Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin kurulmasını takip eden dönemin çalışıldığı literatüre yeni bir bakış açısı sunmaktadır. Tekelin tesisi öncesinde Kürt mirleri ve aşiretlerce işletilen Siirt’teki tuzlalar devir sırasında Osmanlı maliyesine ciddi bir darbe vurmuştur. Bu çalışma, özellikle Osmanlı tekelinin sancaktaki tuzlaları kontrol altına almak için başvurduğu yöntemlere odaklanarak tekelin gelişmesi için yürürlüğe giren hukuki gelişmeleri de göstermektedir. Aynı zamanda Osmanlı tekel memurlarının Kürt mirler ve aşiret ağalarıyla çok yönlü ilişkileri incelemektedir. Bu çalışmada bir yandan devlet ve aşiret ağalarının işbirliği yaptığı yerel çözümler öne çıkarılırken bir yandan da tüketimin vergilendirilebilir kılınmasının iktisadi sonuçlarına odaklanılmaktadır. Tuz fiyatlarındaki artışla doğrudan bir bağı olan tuz kaçakçılığının karşısında bu çalışma bölgedeki artan devlet şiddetini göstermektedir. Bu makale, güvenlik ve kârlılık kaygılarıyla hareket eden Siirt’teki tuz tekelinin sancakta modern anlamda şiddet ve yoksulluk mefhumlarının görünür kıldığını iddia etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tekel, tuz, tuzla, aşiret, Siirt, Diyarbekir, yoksulluk

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), 239/71, 240/6, 245/2, 248/40, 263/22, 270/66, 271/46, 294/90, 295/90, 326/4, 317/3, 387-A/83, 387-B/16.
• Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), 178/38, 342/37, 404/97, 414/4.
• Sadaret Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM), 454/83.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT), 826/87.
• İrade Dahiliye (İ.DH), 488/33013, 1295/101725. İrade Hariciye (İ.HR), 102/4986.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS), 24/1028, 28/1206, 38/1589, 49/2097.
• İrade Meclis-i Vala (İ.MVL), 438/19435, 481/21827, 482/21839, 482/21854, 495/22418, 533/23929, 553/24822, 558/25069, 575/25085, 569/25571, 582/26165, 912/23098.
• Meclis-i Vala (MVL), 649/74, 659/81, 662/2, 669/89, 675/20, 677/31, 681/107, 686/48, 688/17, 679/106, 710/7, 746/34, 1043/2, 1047/31.
• Şura-yı Devlet (ŞD), 298/33, 555/10, 1452/49.
• Düstur, Tertip 1, Cilt 2 (İstanbul 1279 [1863]). Düstur, Tertip 1, Cilt 3 (İstanbul, 1293 [1876]).
• Salname-i Vilayet-i Diyarbekir, defa 6 (1288 [1871]).
• Adshead, Samuel Adrian M, Salt and Civilization, New York 1992.
• Altınay, Ahmed Refik, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri, 967-1200. İstanbul 1931.
• Atmaca, Metin, "Origins of the "Kurdish Question"? The Revolt of Yezdanşêr (1854-1855)", The Routledge Handbook of the Crimean War, (ed. Candan Badem) Londra 2022, s. 357-70.
• Balta, Evangelia ve Fehmi Yılmaz, "Salinas and Salt in Greek Lands during the Ottoman Period", Tuz Kitabı, (ed. Emine Gürsoy Naskali ve Mesut Şen), İstanbul 2004, s. 248-57.
• Beşikçi, İsmail, Doğu'da Değişim ve Yapısal Sorunlar (Göçebe Alikan Aşireti), Ankara 1992.
• Birdal, Murat, The Political Economy of Ottoman Public Debt: Insolvency and European Financial Control in the Late Nineteenth Century, Londra ve New York 2010.
• Blaisdell, Donald C., European Financial Control in the Ottoman Empire: A Study of the Establishment, Activities, and Significance of the Administration of the Ottoman Public Debt, New York 1929.
• Cibo, Nezirê, Kürt Tarihinde Garzan ve Pencinarîler, İstanbul 2016.
• Cihan, Ahmet, "Osmanlı Kanunnamelerinde Tuz ve Tuz Kültürü", Kamu Hukuku Arşivi Dergisi, 5/1 (2002), s. 1-6.
• Cuinet, Vital, La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure, Cilt 2, Paris 1891.
• Çağatay, Neşet, "Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku", AÜ DTCF Dergisi, 2/1, (1943): s. 107-16.
• Çakır, Duygu, "Osmanlı Devleti'nin Son Döneminde Karadeniz'de Tuz Kaçakçılığı", Ordu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Ordu 2019.
• Çelik, Abdurrezzak, "XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Siirt Sancağının İdari ve Sosyoekonomik Durumu", Siirt Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Siirt 2019.
• Demirel, Fatmagül, "Osmanlı Devleti'nde Tuz Gelirlerinin Düyûn-ı Umûmiye'ye Devredilmesinden Sonra Tuz Kaçakçılığı", Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, s. 1, (2002), s. 147-57.
• Dığıroğlu, Filiz, Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekül'l-Menfaa Reji Şirketi, İstanbul 2007.
• Erim, Neşe, "18. Yüzyılda Erzurum Tuzları: Osmanlı Tüketim Malları Tarihine Bir Katkı." A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, s. 21, (2003), s. 219-29.
• Genç, Mehmet, "Osmanlı Mali Sisteminde Tuz ve Tuzlaların Mahiyeti", Osmanlı Devleti'nde Nehirler ve Göller, (ed. Şakir Batmaz ve Özen Tok), Kayseri 2015, s. 201-04.
• Güçer, Lütfi, "XV-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu'nda Tuz İnhisarı ve Tuzlaların İşletme Nizamı", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2 (1962-1963), s. 397-416.
• Gürsoy Naskali, Emine ve Mesut Şen, ed., Tuz Kitabı, İstanbul 2004.
• Hulkiender, Murat, Bir Galata Bankerinin Portresi George Zarifi 1806-1884, İstanbul: 2003.
• İlter, Müfit, Türkiye'de Tuz Endüstrisi ve Tuz Ticareti, İkinci Kitap, Ankara 1980.
• Kasım, Ekin, "Tuz Nizamnamesi Çerçevesinde 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Tuzlaların İdaresi ve İşletilmesi", Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2016.
• Kazgan, Haydar, "Düyun-ı Umumiye", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi İstanbul 1985, s. 691-716. , Galata Bankerleri, Cilt 2, Ankara 2006.
• Kütükoğlu, Mübahat, "Tanzimat Devri Osmanlı-İngiliz Gümrük Târifeleri", Tarih Enstitüsü Dergisi, s. 4-5 (1973-74), s. 335-93.
• Kwass, Michael, "Court capitalism, illicit markets, and political legitimacy in eighteenth-century France: The salt and tobacco monopolies", Questioning Credible Commitment: Perspectives on the Rise of Financial Capitalism, (ed. Adrian Leonard, D'Maris Coffman ve Larry Neal), Cambridge 2013, s. 228-50.
• LeDonne, John P., "Indirect Taxes in Catherine's Russia I. The Salt Code of 1781", Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, 23/2 (1975), s. 161-90.
• Özbek, Nadir, İmparatorluğun Bedeli: Osmanlı'da Vergi, Siyaset ve Toplumsal Adalet (1839-1908), İstanbul 2015.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi, 1500-1914, İstanbul 2005.
• Pehlivan, Zozan, "Abandoned Villages in Diyarbekir Province at the End of the 'Little Ice Age', 1800-50", The Ottoman East in the Nineteenth Century: Societies, Identities and Politics, (ed. Tolga Yaşar Cora, Ali Sipahi ve Dzovinar Derderian),. Londra ve New York 2016, s. 223-46.
• Quataert, Donald, Osmanlı Devleti'nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), Ankara 1987.
• Savaş, Saim, "Osmanlı Döneminde Sivas'ta Tuz Üretimine Dair Bazı Bilgiler", Journal of Ottoman Studies, s. 20 (2000), s. 223-45.
• Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cilt 2: Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, New York 1977.
• Tızlak, Fahrettin, "Osmanlı Maden İşletmeciliğinden Kanunnâmeden Nizamnâmeye Geçiş ve 1861 Tarihli Maden Nizamnâmesi", Türk Dünyası Araştırmaları, s. 98 (1995)s. 75-91. "Üretim Bölgeleri Yönünden Karşılaştırma ve Değerlendirme", Bilimsel Madencilik Dergisi, 13/5 (1974), s. 51-55.
• Yerasimos, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, Cilt 2: Tanzimattan I. Dünya Savaşına, İstanbul 1975.
• Yılmaz, Fehmi, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Tütün: Sosyal, Siyasî Ve Ekonomik Tahlil (1660-1883)", Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
• Yüksel, Ahmet, "Türkiye’de Tütüncülerin Kaçakçılaşma Sürecinde Kolculuğun Baskısını İki Kolcunun Tercüme-i Halinden Anlama Denemesi", Kebikeç, s. 34 (2012), s. 185-200.