SİYASAL KİMLİKLİ AYDINLARIN DİL DEVRİMİ’NE ETKİSİ (1932-1952)

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 145 - 174, 27.07.2023

Murat Turan

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1333642

Cited By: 1

Öz

Siyasal kimlikli aydınlar, Türkiye’nin modernleşme sürecinde öncü rol oynamışlardır. Toplumun dönüştürülmesinde ve hareketin sürekli hale getirilmesinde bu gruplar etkili olmuştur. Cumhuriyet döneminin en önemli faaliyetlerinden biri olan dil çalışmaları da aydınlar grubunun çabası ile başarıya ulaşmış bir girişimdir. Dil çalışmalarının içerisinde görev alan aydınlar, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin son döneminden itibaren eğitim, dil ve edebiyat alanında uzmanlaşmış kişilerdi. Tecrübelerinden ve gözlemlerinden elde ettikleri bilgileri, Dil Devrimi’nin başarıyla neticelenmesi amacıyla kullanmışlardı. Cumhuriyet döneminde, devletin yönetim kademelerinde ve kurumlarında görev yapan aydınların, dil çalışmalarına dahil edilmesi konusunda, meslekî liyakat esasına göre hareket edildiği anlaşılmaktadır. Dil çalışmalarında görev alan aydınların büyük çoğunluğu Maarif Vekâleti’ne bağlı kuruluşlarda çalışmış, gazete ve dergilerde yazarlık ve çevirmenlik yapmış, Türkçe dilbilgisi ve Türk Edebiyatı konusunda eserleri yayımlanmış kişilerdi. Bu kişilerin, bilgi, deneyim ve yetenek özelliklerine bakılarak, dil çalışmalarında yer almaları için çeşitli yetkiler verilmişti. Aydınlara verilen ilk yetki, 1928’de Dil Encümeni’nin kurulması iken, ikinci yetki ise Latin harflerine geçme kararının Meclis tarafından kabul edilmesiydi. 1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin kuruluşuyla birlikte, dil faaliyetleri siyasetin bütün alanlarını kapsayacak şekilde genişletilmişti. Dil çalışmaları, devlet eliyle yürütülen ve başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere diğer siyasal kimlikli aydınların öncülüğünde kurumsallaşan bir hareketti. Dilin yapısı ve kültürel gelişimi konusunda bilgi birikimine sahip yazarların başlatmış olduğu bu girişimler, doğal olarak Meclis’teki tartışmaların niteliğini de belirlemişti. Bu çalışmada, ağırlıklı olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi zabıtlarından ve Dil Kurultaylarına ait kaynaklardan elde edilen bulgular neticesinde, siyasal kimlikli aydınların Dil Devrimi’ne etkisi incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dil Devrimi, Türk Modernleşmesi, Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türkiye Cumhuriyeti.

The Influence of the Intellectuals with Political Identity on the Language Revolution (1932-1952)

Öz

Intellectuals with political identity played a leading role in the modernization process of Turkey. Such groups have been influential in terms of transforming the society and ensuring that the movement is permanent. Language studies, one of the most significant activities of the Republican period, is an initiative that has been accomplished through the efforts of the aforementioned group of intellectuals. Intellectuals who participated actively in the language studies were also experts in the fields of education, language and literature since the last period of the Ottoman Empire. They utilized the knowledge which they acquired through their experiences and observations for the completing Language Revolution successfully. It has been figured out that in the Republican era, the inclusion of intellectuals holding positions in the administrative levels and institutions of the state in language studies was based on professional merit. The majority of the intellectuals who took part in language studies were people who worked in institutions affiliated to the Board of Education, worked as an author and translator in newspapers and magazines, and had their works published on Turkish grammar and Turkish literature. Said people were authorized in various manners to participate in language studies, by considering their knowledge, experience and abilities. While the intellectuals were authorized initially for the establishment of the Language Council in 1928 initially, they were authorized for the adoption of the decision to switch to Latin letters by the Assembly subsequently. With the establishment of the Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Society for Examination of Turkish Language) in 1932, language activities were expanded to cover all areas of politics. Language studies was a movement executed by the state and institutionalized particularly under the leadership of Mustafa Kemal Atatürk and other intellectuals with political identity. Such initiatives, initiated by the authors having knowledge on the structure of language and its cultural development, naturally determined the nature of the debates in the Assembly. As a result of the findings obtained mainly from the minutes of the Turkish Grand National Assembly and the sources of the Language Conventions, the influence of the intellectuals with political identity on the Language Revolution has been examined in this study.

Anahtar Kelimeler

Language Revolution, Turkish Modernization, Republican People, Democrat Party, Turkish Grand National Assembly, Republic of Turkey.

Kaynakça

• Resmî Yayınlar
• Atatürk’ün Kitaplığı, Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı Anısına, Cumhurbaşkanlığı, Ankara 2006.
• Atatürk’ün Özel Kütüphanesi’nin Kataloğu, (Anıtkabir ve Çankaya Bölümleri), Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973.
• Birinci Türk Dili Kurultayı, Tezler, Müzakere Zabıtları, Türkiye Cumhuriyeti Maarif Vekâleti, Devlet Matbaası, İstanbul 1933.
• İstiklâl Harbi İle İlgili Telgraflar, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1994.
• TBMM Albümü, 1920-2010 (1920-1950), Cilt I, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.
• TBMM Albümü, 1920-2010, (1950-1980), Cilt II, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.
• TBMM Zabıt Ceridesi, II. Devre, Cilt: 5/1, 25/2, 1924.
• TBMM Zabıt Ceridesi, VI. Devre, Cilt: 2, 10/5, 1939.
• TBMM Zabıt Ceridesi, VI. Devre, Cilt :24, 3/4, 1942.
• TBMM Zabıt Ceridesi, VII. Devre, Cilt: 15, 10/1, 1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, VII. Devre, Cilt: 16, 11/4, 1945.
• TBMM Zabıt Ceridesi, IX. Devre, Cilt: 18, 8/12, 1952.
• TBMM Zabıt Ceridesi, IX. Devre, Cilt: 18, 17/12, 1952.
• TBMM Zabıt Ceridesi, IX. Devre, Cilt: 18, 24/12, 1952.
• Türkçe Sözlük, (Türk Dil Kurumu Lûgat Kolu çalışmalarıyla hazırlanmıştır), Cumhuriyet Basımevi, İstanbul 1944.
• Türkçeden Osmanlıcaya Cep Kılavuzu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Devlet Basımevi, İstanbul 1935.
• Üçüncü Türk Dil Kurultayınca Kabul Edilen Türk Dil Kurumu Ana Tüzüğü ve Çalışma Programı, Devlet Basımevi, İstanbul 1936.
• Arsal, Sadri Maksudi, Türk Dili İçin, Türk Ocakları İlim ve Sanat Heyeti Neşriyatından, Ankara 1931.
• ____, Umumi Hukuk Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1944.
• ____, Hukuk Felsefesi Tarihi, İstanbul Hukuk Fakültesi Talebe Cemiyeti, İstanbul 1945. Atatürk’ün Okuduğu Kitaplar, Altını Çizdiği Satırları, Özel İşaretleri, Uyarıları, Düştüğü Notlar ve Kitap İçerisindeki Özel Yazıları İle, Cilt:1-24, Anıtkabir Derneği Yayınları, Ankara 2002. Atalay, Besim, Türk Büyükleri veya Türk Adları, Matbaa-i Amire, İstanbul 1923.
• ____, Bektaşilik ve Edebiyatı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1924.
• ____, Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi, Türk Dil Kurumu Basımevi, İstanbul 1939.
• ____, Divanü Lûgat-it Türk İndeksi, Alaeddin Kral Matbaası, İstanbul 1942.
• ____, Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme, Türk Dil Kurumu Basımevi, İstanbul 1942.
• ____, Türkçede Kelime Yapma Yolları, Türk Dil Kurumu Basımevi, İstanbul 1946.
• Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul 2020.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2016.
• Dilemre, Saim Ali, Cevherî Fiil Türk Fiilleri Tasrif Sistemi ve Hint-Avrupa Fiilleri Tasrif Sistemi ile Aralarındaki Birlikler, Kader Basımevi, İstanbul 1938.
• ____, Genel Dil Bilgisi: Yeryüzü Dil Bölgeleri (Geolınguıstıque) Dil Yapısının Başlıca Tipleri (Typologıe), Devlet Basımevi, İstanbul 1939.
• ____, Genel Dilbilgisi Dil Evolüsyonları, Ural-Altay Dil Bilgisi Moğol-Mançu, Tunguz-Buryat, Türk-Yakut Dilleri Mukayeseli Lehçe Gramer, Alâeddin Kral Basımevi, İstanbul 1941.
• ____, Dil Devrimi İçin I, Doğuş Matbaası, Ankara 1949.
• ____, Dil Devrimi İçin II, İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul 1949.
• Dilmen, İbrahim Necmi, Halk Kıraat, Muallim Ahmet Halit Kütüphanesi, İstanbul 1928.
• ____, Muallimlere ve Umuma Mahsus Türkçe Okuma Yazma Dersleri, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1928.
• ____, Türkçe Gramer, Lise ve Orta Mekteplerle Muallim ve Hayat Mekteplerine Mahsustur, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1929.
• ____, Tanzimat Edebiyatı Tarihi Notları, DTCF Yayınları, Ankara 1942.
• Emre, Ahmet Cevat, Resimli Türk Lisanı-Sarf ve Nahi - Gramer, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul 1926.
• ____, Türkçede Kelime Teşkili Hakkında Bir Anket, Birinci Kısım: Müştak Sözler, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, İstanbul 1933.
• ____, Eski Türk Yazısının Menşeği, Devlet Basımevi, İstanbul 1938.
• ____, Gramerimiz İçin, Hilmi Kitabevi, İstanbul 1941.
• ____, Türk Dilbilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1945.
• ____, Türkçenin Yapılışı, Mukayeseli Türk Gramerine Hazırlık İrdemleri, Bürhaneddin Basımevi, İstanbul 1942.
• ____, Türkçede İsim Temelleri, Mukayeseli Türk Gramerine Hazırlık İrdemleri, Bürhaneddin Basımevi, İstanbul 1943.
• Erozan, Celâl Sahir, Buhran, Hilal Matbaası, İstanbul 1909.
• ____, Müntahab Çocuk Şiirleri, Devre-i Aliye, Matbaa-i Amire, İstanbul 1918.
• ____, Kıraat-ı Edebiye, (Mehmed Fuad Köprülü ile), Karabet Matbaası, İstanbul 1914. Çambel, Hasan Cemil, Türk Gençliği Nasıl Yetiştirilmelidir ?, Hâkimiyet-i Milliye, Ankara 1932. ____, Türkler Dilleri ve Kaderleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1949.
• Gövsa, İbrahim Alâettin, Yeni Türk Lugati, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1930.
• ____, Çocuk Ruhu, Devlet Matbaası, Ankara 1931.
• ____, Meşhur Adamlar Ansiklopedisi, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul 1933.
• ____, Elli Türk Büyüğü, Yedigün Neşriyat, İstanbul 1933.
• İleri, Celâl Nuri, Mukadderat-ı Tarihiye, Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütüphanesi, İstanbul 1915.
• ____, Tarih-i İstikbal, Yeni Osmanlı Matbaa ve Kütüphanesi, İstanbul 1916.
• ____, Harbden Sonra Türkleri Yükseltelim, Orhaniye Matbaası, İstanbul 1917.
• ____, İştirak Etmediğimiz Hareket, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul 1917.
• ____, Türkçemiz, Mesail-i Hazıra Hakkında Musahabat, Efkaf-ı Cedide Kütüphanesi, İstanbul 1917.
• ____, Taç Giyen Millet, Cihan Biraderler Matbaası, İstanbul 1923.
• ____, Türk İnkılabı, Ahmed Kâmil Matbaası, İstanbul 1926.
• ____, Yeni Alfabe ve İmla Dersleri, Suhulet Kütübhanesi, İstanbul 1928.
• Mustafa Kemal Atatürk’ün Meclis Konuşmaları (1920-1938), (haz. Kurtuluş Güran), İnkılâp Kitabevi, İstanbul 2020.
• Ortaç, Yusuf Ziya, Halk Edebiyatı Antolojisi, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1933.
• ____, Dil Tetkiklerinden Samiler Turaniler, Marifet Yayınları, İstanbul 1934.
• ____, Edebiyat, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1935.
• Özdemir, Hakan, Cumhuriyet Tarihi Boyunca Hukuk Dilindeki Değişmeler ve Gelişmeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Şimşir, Bilâl N., Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
• Tankut, Hasan Reşit, Dil ve Irk Münasebetleri Hakkında, Devlet Basımevi, İstanbul 1937. ____, Hasan Reşit, Güneş-Dil Teorisine Göre Toponomik Tetkikler, DTCF Yayınları, Ankara 1936.
• Toprak, Zafer, Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji, Doğan Kitap, İstanbul 2012. Turan, Şerafettin, Atatürk’ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, XVI. Dizi, Sayı 45, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1982.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt:I, İkinci Meşrutiyet Dönemi, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1984.
• Ünaydın, Ruşen Eşref, Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin Kuruluşundan İlk Kurultaya Kadar Hâtıralar, Türk Dil Kurumu, Ankara 1943.
• Yöntem, Ali Canip, Muallim Mektepleri: Edebiyat, Devlet Matbaası, İstanbul 1929.
• ____, Epope (Epopée) ve Edebi Nevilerle Mesleklere Dair Malumat, Devlet Matbaası, İstanbul 1930.
• ____, Türk Edebiyatı Antolojisi, Devlet Matbaası, İstanbul 1931.
• ____, Ömer Seyfeddin, Hayatı ve Eserleri, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1935. Yücel, Hasan-Âli, Türk Edebiyatına Toplu Bir Bakış, Remzi Kitabhanesi, İstanbul 1932.
• ____, Fransa Maarif Teşkilatında Müfettişler, Devlet Matbaası, İstanbul 1934.
• ____, Fransa’da Kültür İşleri, Devlet Matbaası, İstanbul 1936.
• ____, Türkiye’de Orta Öğretim, Devlet Basımevi, İstanbul 1938.
• Balyemez, Sedat, “Okul Kelimesi, Ekol’den mi Geliyor ?”, SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:40, Mayıs 2017, s.115-147.
• Dönmez, Cengiz, “Atatürk ve Harf İnkılâbı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:27, Sayı:79, 2011, s.37-70.
• Hartmann, Martin, “Ali Canip [Yöntem] I”, Türk Dili, Sayı:805, Ocak 2019, s.52-63.
• Kavcar, Cahit, “Yazı Devrimi, Dil ve Eğitime Getirdiği Kolaylıklar”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, Cilt:14, Sayı:1, 1981, s.41-61.
• Kaynar, Mete Kaan-Nurettin Kalkan, “Cumhuriyet’in Dil Reformunu Okumak: Köprü mü, Paravan mı ?”, Mukaddime- Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (2), 2019, s.444-469.
• Korkmaz, Zeynep, “Dilde Doğal Gelişme ve Devrim Açısından Türk Dil Devrimi”, Türkoloji Dergisi, Cilt:4, Sayı:1, 1972, s.97-114.
• Polat, Nâzım H., “Yeni Lisan’da Edebiyat-ı Cedide Eleştirisi”, Türk Dili, Sayı:823, Temmuz 2020, s.4-16.
• Timur, Taner, “Durkheim: Sosyoloji, Bilim ve Tarihçi”, Yakın Türkiye Tarihinden Sayfalar, Sina Akşin’e Armağan, (haz. Mehmet Ö. Alkan), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014, s.255-274.
• Toprak, Zafer, “Cumhuriyet’in Kilit Taşı: Harf Devrimi”, Toplumsal Tarih, Sayı:118, Ekim 2003, s.68-73.
• ____, “Gazi Mustafa Kemal ve Kültür Devrimi’nin Başlangıcı: Harf Devrimi 1928”, Cumhuriyet'in Kazanımları, (ed. Bülent Çukurova, Fevzi Çakmak), Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir 2017, s.75-86.
• ____, “II. Meşrutiyet’te Solidarist Düşünce: Halkçılık”, Toplum ve Bilim, Sayı:1, Bahar 1977, s.92-123.
• ____, Zafer, “Psikoloji’den Sosyoloji’ye, Türkiye’de Durkheim Sosyolojisinin Doğuşu”, Toplumsal Tarih, Sayı:238, Ekim 2013, s.22-32.
• Yılmaz, Yaşar, “İlk Meclis I. Dönem Milletvekillerinin Bağımsızlık Anlayışlarında Türkçenin Yeri”, Türk Dili, Sayı:752, Ağustos 2014, s.94-100.
• “Kurultay Toplandı, Tezlerin Okunmasına Başlandı”, Akşam, 19 Ağustos 1934.
• “Kurultay Dün Müzakeresini Bitirdi, İntihap Yapıldı”, Akşam, 24 Ağustos 1934.
• “Üçüncü Dil Kurultayı, Davetli Üyelerin İlk Listesi”, Ulus, 20 Ağustos 1936.
• “Üçüncü Türk Dili Kurultayı Merasimle Açıldı”, Cumhuriyet, 25 Ağustos 1936.