TAX IN THE ISLAMIC SOCIETY AND ITS IMPACT ON THE FORMATION OF THE ʿABBĀSIDS

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 69 - 89, 30.12.2023

Öznur Özdemir

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1412264

Öz

Since the early years of Islam, taxation has been considered a delicate issue. Zakah is ordered in the Qur'an as a religious duty for Muslims and its positive impact on the economy and society was also emphasized by Prophet Muhammad with his words and practices. During the reign of Caliph Abū Bakr, the Islamic army had a war with people who refused to pay zakah although they accepted to pray (salah). The determined attitude on this matter established a basis for the instutionalization of zakah in the following years. A similar policy on taxation was followed during the reign of Caliph Omar. However, in addition to the zakah, which is gathered from Muslims and the jizya from non-Muslims, Muslims established an economic order with the tribute tax (kharaj) after the conquests of Sawad region. In order to ensure the distribution of what is collected from the public to the public, the diwan system was established, and the economic relationship between the individual and the state was highly considered. The narrations confirm that the Caliph and the companions cared about establishing a just balance based on taxes between the individual and the state. And for this reason, they had even counted the lands captured by war as fay. However, in the following years, some problems arose related to mawālī, conversion and taxes, and this situation led people to dissatisfaction, especially the non-Arab people. The unfair practices which led people to join the ʿAbbāsid revolution and the reforms to correct the injustice by the Umayyads in the last period shows that the tax practice differed considerably from the early periods of Islam. By investigating tax from the last years of Umayyads to the ʿAbbāsids, this study aims to contribute to the theories on the economic reasons for the revolution besides the religious and social ones.

Anahtar Kelimeler

Umayyad Period, ʿAbbāsid Revolution, Tax, Jizya, Kharaj

İSLAM TOPLUMUNDA VERGİ VE ABBÂSÎLERİN KURULUŞ SÜRECİNE ETKİSİ

Öz

İslamiyet’in ilk yıllarından itibaren vergi meselesi hassas bir konu olmuştur. Kur’an’da Müslümanlara dini bir vecibe olarak sunulan zekâtın, ekonomik ve toplumsal faydaları Hz. Muhammed’in söz ve uygulamalarında da vurgulanmıştır. Hz. Ebubekir döneminde namaz kılarız ama zekât vermeyiz diyen bir topluluğa savaş açılması ilk Müslümanların meseleyi sosyal ve iktisadi bir zeminde kavrayışlarını göstermektedir. Bu konuda gösterilen kararlılık, sonraki yıllarda zekat uygulamasının kurumsallaşmasın esasını teşkil etmiştir. Hz. Ömer döneminde de benzer bir politikaya devam edilmiş, bununla birlikte Müslümanlardan alınan zekât ve gayr-i Müslimlerden alınan cizye yanında, Sevâd bölgesinin fethinin ardından haraç vergisi üzerinden iktisadî bir düzen oluşturulmaya çalışılmıştır. Halktan alınanın yine halka dağıtımının sağlanması için divan adı verilen bir sistem kurulmuş, fert ve devlet arasındaki hassas iktisadî denge gözetilmiştir. Kaynaklardaki rivayetler Halifenin ve sahabenin fert ile devlet arasında vergiye dayalı bir ilişki ve halk arasında bir muvazene kurmayı önemsediklerini, hatta bu sebeple savaşla ele geçirilen toprakları da hazine arazisi hükmünde feyden saymaya yönelik bir uygulamaya gittiklerini göstermektedir. Fakat daha sonraki yıllarda mevâlî, ihtidâ ve vergi çerçevesinde özellikle gayr-ı Arap halkı hoşnutsuzluğa sevk eden mağduriyetler ortaya çıkmıştır. Nitekim Abbâsî ihtilâline giden süreçte Emevî idaresine karşı ayaklanmalara yol açan haksız uygulamalar ve özellikle Emevîlerin son döneminde haksızlığı düzeltmeye yönelik reformlar, vergi uygulamasının İslam’ın ilk dönemlerinden oldukça farklılaştığını göstermektedir. Bu çalışmanın amacı Emevîlerden Abbâsilere uzanan süreçte vergi meselesini inceleyerek ihtilâlin dinî ve sosyal nedenleri yanında iktisadî nedenlerinin de gündeme alınmasına katkı sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Emevî Dönemi, Abbâsî İhtilâli, Vergi, Cizye, Haraç

Kaynakça

• Ahmed b. Yahyâ el-Belâzürî. Fütûhu’l-büldân. (trc. Mustafa Fayda). İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Arifoğlu, Yunus. VIII. Yüzyıl ile XI. Yüzyıl Arasında Horasan’ın Dinî ve Sosyal Yapısı (yayımlanmamış yüksek lisans tezi, 2013). Sakarya Üniversitesi.
• Askari, Hossein, John T. Cumming and Michael Glover. Taxation and Tax Policies in the Middle East. London: Butterworths, 1982.
• Brinton, Crane. The Anatomy of Revolution. New York: Vintage, 1965.
• Daniel, Elton L. “Conversion of Iranians to Islam.” Iranica, 1993, s. 229-232.
• Daniel, Elton L. The Political and Social History of Khurasan under ʿAbbāsid Rule, 747-820. Minneapolis: Bibliotheca Islamica, 1979.
• Demir, Habib. Horasan’da Şiilik. Ankara: OTTO, 2017.
• Demirci, Mustafa. İslam’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2003.
• Dennett, Daniel. Conversion and the Poll Tax in Early Islam. Delhi: Jayyed Press, 1950.
• Dennett, Daniel. Marwan ibn Muhammad: The Passing of the Umayyad Caliphate. (Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1939). Harvard University.
• Dineverî, Ahbaru’t-Tıvâl. (trc. Hüseyin Siyabend Aytemür). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Abu Jaʿfar Muḥammad ibn Jarīr. The History of al-Tabarī. 40 vols. Albany: The State University of New York Press, 1998.
• Ebû Yûsuf. Kitâbü’l-Harâç. (trc. Ali Özek). İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm el-Herevî. Kitabü'l-Emvâl. çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• El-Makdisî. Kitâbü Aḥseni’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. Kahire: Mektebe Medbuli, 1991.
• Erkal, Mehmet. “Cizye.” DİA. VIII, İstanbul: TDV Yayınları, 1993, s. 45-48.
• Erkal, Mehmet. “Toprak Mahsullerinin Zekâtı: Öşür.” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2007, sy. 9, s. 9-36.
• Dûrî, Abdülazîz. “İslamın İlk Yıllarında Horasan’da Vergi Sistemi.” (trc. Halil İbrahim Hançabay). Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010, XII, sy. 22, s. 211-223.
• Dûrî, Abdülazîz. Early Islamic Institutions. London: I. B. Tauris, 2011.
• Gibb, H. A. R. “The Fiscal Rescript of ʿUmar II.” Arabica, 1955, II, sy. 1, s. 1-16.
• Guzmán, Roberto M. “The ʿAbbāsid Revolution in Central Asia and Khurāsān: An Analytical Study of the Role of Taxation, Conversion, and Religious Groups in its Genesis.” Islamic Studies, 1994, sy. 33, s. 227-252.
• Guzmán, Roberto M.,Popular Dimensions of the ʿAbbāsid Revolution. Cambridge: Harvard University Press, 1990.
• İbn Kuteybe, el-İmame ve’s-Siyase. (trc. Cemaleddin Saylık). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017. Kallek, Cengiz. “Haraç”, DİA, XVI, İstanbul: TDV Yayınları, 1997, s. 71-88.
• Katbi, Ghaida K. Islamic Land Tax-Al-Kharaj. London: I.B. Tauris, 2010.
• Paça, Hüseyin. “Abdurrahman b. Muhammed b. Eş’as İsyanı.” İslam Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2019, sy. 5, s. 76-99.
• Power, Eileen. Ortaçağ İnsanları, İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
• Shaban, Muhammad. A. The ʿAbbāsid Revolution. Cambridge: CUP Archive, 1970.
• Sharon, Moshe. Black Banners from the East: The Establishment of the ʿAbbāsid State: The Incubation of a Revolt. Jerusalem: E.J. Brill, 1983.
• Sharon, Moshe. Revolt: The Social and Military Aspects of the ʿAbbāsid Revolution. Jerusalem: Graph Press, 1990.
• Tuğ, Salih. “İslam Vergi Hukukunun Ortaya Çıkışı.” Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, 1961, sy. 7, s. 179-195.
• Van Vloten, Gerlof. Emevî Devrinde Arab Hâkimiyeti, Şîâ ve Mesîh Akîdeleri Üzerine Araştırmalar. (trc. Mehmed S. Hatiboğlu). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1894.
• Wellhausen, Julius. The Arab Kingdom and Its Fall. (trc. Margaret Graham Weir). Calcutta: University of Calcutta, 1927.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. (trc. Fikret Işıltan). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınevi, 1963.
• Yahyâ b. Âdem. Kitâbü’l-Harâç. (trc. Osman Eskioğlu). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.