MANİSA ŞER‘İYE SİCİLLERİ: KATALOG VE ÇEVİRİYAZI ÇALIŞMALARI

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 79 - 116, 31.12.2024

Vehbi Günay , Merve Zeytinci

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1611101

Öz

Osmanlı Devleti’nin son şehzade sancağının idari ve iktisadi merkezi olan Manisa, Anadolu’nun batısında, demografik açıdan renkli ve kalabalık nüfusu, geniş ve verimli topraklarıyla zengin bir üretim bölgesine sahip oluşu, transit ulaşım yolları üzerinde bulunması, uluslararası ticaret şehri İzmir’in artülkesinde yer alışı gibi belirgin özellikleriyle seçkin şehirlerden birisidir. Bir Türk iskân birimi olarak kentin ve temsil ettiği bölgenin, Osmanlı devri tarihsel kaynaklarının en kapsamlı ve en önemli yerel kayıtlar külliyatını şer‘iye sicil defterleri oluşturmaktadır.
Manisa kadı sicilleri günümüzde Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nin Meşihat Şeriye Sicil Defterleri (MŞH.ŞSC.d) fonu tasnifinde bulunmaktadır. Toplamda 435 defterlik serinin 13 adedi XVI. yüzyıla (% 2,98), 154’ü XVII. yüzyıla (% 35,40), 70’i XVIII. yüzyıla (% 16,09), 144’ü XIX. yüzyıla (% 33,10) ve 54’ü de XX. yüzyıla (% 12,41) aittir. Sicillerin yüzyıllara dağılımı, sayfalar itibarıyla değerlendirildiğinde ise; XVI. yüzyıla ait 3.499 (% 3,75), XVII. yüzyıla ait 42.004 (% 45,09), XVIII. yüzyıla ait 11.751 (% 12,61), XIX. yüzyıla ait 26.964 (% 28,95) ve XX. yüzyıla ait 8.923 (% 9,58) sayfadan oluşmak üzere toplam olarak 93.141 sayfalık belgeler koleksiyonu mevcuttur.
Söz konusu defterlerin 365’inin (% 83,90) Manisa merkez kazasına ait olduğu, ikinci grubu teşkil eden 70 adet sicilin (% 16,10) ise Saruhan sancağının diğer kazalarının (Akhisar, Demirci, Kırkağaç/Soma ve Kula) defterleri olduğu anlaşılmaktadır. Belgeler külliyatını oluşturan toplam 93.141 sayfalık arşiv evrakının 80.464 (% 86,38) sayfalık kısmı merkeze, 12.677 (% 13,62) sayfalık bölümüyse kazalara ilişkin belgeleri kapsamaktadır.
Günümüze değin defterlerde yer alan bilgilerden yararlanılarak kaleme alınan çok sayıda araştırma eseri olduğu gibi sicillerin alfabemize çeviriyazı (transkripsiyon) olarak aktarımı ve değerlendirmesini içeren lisansüstü tezler de hazırlanmıştır. Manisa’nın yerel tarih kaynağı hazinesini toplu bir biçimde ele alan bu makale, Manisa şer‘iye sicillerinin günümüze ulaşma süreciyle halihazır defterler kataloğunu, oluşturulan envanter listesine ilişkin sayısal analizleri ve alfabemize aktarılmış metinlere dayalı incelemelerden oluşan tezlerin tespitine ilişkin bilgileri içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Şer‘iye sicili, kadı defteri, Manisa, kaza, Saruhan, Manisa sicilleri, Manisa şer‘iye sicilleri kataloğu.

Manisa Sharia Registry Books: Catalogue and Transcription Studies

Öz

Manisa, the administrative and economic center of last prince’s sanjak of Ottoman Empire, is located in the Western Anatolia, has rich production region with its demographically multicolored and crowded population, large and fertile lands, is located on transit transportation routes, and its in the hinterland of the international trade city, Izmir. It is one of the distinguished cities with its distinctive features such as its location. Manisa, as a Turkish settlement unit, the sharia registry books constitute the most comprehensive and important corpus of local records of the Ottoman period historical resources of the city and the region it reprecents.
Today, Manisa kadi registries are classified in the Meşihat Şeriye Registry Books (MŞH.ŞSC.d) fond of the Presidential State Archives Ottoman Archives. In total, 13 of the series of 435 sijils are from 16th century (2,98%), 154 of them in the 17th century (35,40%), 70 of them belongs 18th century (16,09%), 144 of them in the 19th century (33,10%) and 54 belongs to 20th century (12,41%). When the distribution of the registers over the centuries is evaluated by pages; 3.499 (3,75%) pages belongs to 16th century, 42.004 pages (45,09%) from the 17th century, 11.751 (12,61%) pages belongs to 18th century, 26.964 (28,95%) pages belongs to 19th century and 8.923 pages (9,58%) belongs to 20th centry. In total, there is a collection of documents totaling 93.141 pages.
It is understood that 365 of mentioned books (83,90%) belongs to the central district of Manisa and the 70 registers (16,10%) constituting the second group are the sijil books of other districts (Akhisar, Demirci, Kırkağaç/Soma and Kula) of the Saruhan Sanjak. Of the total 93.141 pages of archival documents that make up the corpus of documents, 80.464 (86,38%) pages belons to center of district and 12.677 (13,62%) pages belongs other four districts.
To date, there have been many researchs written using the information in the registers, as well as postgraduate theses containing the transfer and evaluation of registers to Turkish alphabet as transcripsions. This article, which deals with Manisa’a local history resource treasure in a comprehensive manner, includes information about the process of Manisa sharia registers reaching the present day, the current books catalogues, statistical analysis of the created inventory list and the determination of theses consisting of studies based on texts transferred to Turkish alphabet

Anahtar Kelimeler

Ottoman shariya registers, Manisa, Saruhan, Kadi registers books, Shariya sicils cataloques, transcriptions of sicils defters.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet, Şer’iye Sicilleri Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, C. I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yay., İstanbul 1988.
• Akyıldız, Ali, “Uluçay, Mustafa Çağatay (1908-1970)”, TDVİA., C. XLII, İstanbul 2012, s. 122-123.
• Arıkan, Zeki, “Bir Kanunnâme Sureti”, E. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, S. III, İzmir 1987, s. 49-61.
• Arıkan, Zeki, “Manisa’nın 1 Numaralı Şer’iyye Sicilindeki Osmanlı Tarihi”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, S. X, İstanbul 1990, s. 99-136.
• Atalar, Münir, “Şer’iye Mahkemelerine Dâir Kısa Bir Târihçe”, Ankara Üniversitesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, S. 4, Ankara 1980, s. 303-328.
• Avan, Hakkı, “Gediz’in Kısa Öyküsü”, Gediz Kent Kültürü ve Edebiyat Dergi Kitap, Y. 1, S. 1, Mayıs 2008, s. 3-8.
• Bilgi, Nejdet, XX. Yüzyılın İlk Yarısında Manisa Kazası (1908-1950), Ege Üniv. Sos. Bil. Ens., yayımlanmamış doktora tezi, İzmir 1996.
• Emecen Feridun, “Manisa”, TDVİA., C. XXVII, İstanbul, s. 577-583.
• Ersoy, Osman, “Şer‘iye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XIII, S. 24, Ankara 1980, s. 1-20.
• Ertürk, Bayram Eyüp, “Mustafa Çağatay Uluçay Bibliyografyası Denemesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. III, S. 8, İzmir 1998, s. 385-406.
• Gedikli, Fethi, “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer‘iye Sicilleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 5, 2005, s. 187-213.
• Günay, Vehbi “Yerel Kayıtların Işığında XVIII. Yüzyıl Sonlarında İzmir”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXV, S. 1, Temmuz 2010, s. 253-268.
• Gürkan, Feyyaz, “Şeri‘ye Mahkemeleri Sicilleri Üzerinde Bir Araştırma”, IX. Türk Tarih Kongresi Ankara 21-25 Eylül 1981 Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, TTK. yay., Ankara 1988, s. 765-779.
• İlgürel, Mücteba, “Şer’iye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 28-29, 1974-1975, İstanbul 1975, s. 123-166.
• Kenanoğlu, M. Macit, “Nizâmiye Mahkemeleri”, TDVİA., C. XXXIII, İstanbul 2007, s. 185-188.
• Köprülü, Fuad, “Ortazaman Türk Devletlerinde Hukukî Sembollerdeki Motifler”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C. II, 1932-39, İstanbul 1939, s. 33-52.
• Köprülü, M. Fuad, “Halkevlerimizde Tarihî Araştırmalar Nasıl Yapılmalıdır?”, Çorumlu Çorum Halkevi Dergisi, C. 1, S. 12, 15 Mart 1939, s. 1-6.
• Martal, Abdullah, “İzmir Kadı Sicillerindeki Kültürel Mirasımız”, Kebikeç, S. 4, 1996, s. 73-79.
• Şakiroğlu, Mahmut H., “M. Çağatay Uluçay, 1910-1970”, Belleten, C. XXXIV, S. 136, Ekim 1970, s. 653-664.
• Uğur, Yunus, “Şer‘iyye Sicilleri”, TDVİA., C. XXXIX, İstanbul 2020, s. 8-11.
• Uluçay, Çağatay- GÖKÇEN, İbrahim, Manisa Tarihi, İstanbul 1939.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Kazaları Tarihi Yazılırken Başvurulacak Kaynaklar”, Gediz Manisa Halkevi Dergisi, S. 82, Temmuz 1945, s. 4.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Mahkeme-i Şer‘iye Sicillerinin Değeri”, Gediz Manisa Halkevi Dergisi, S. 79, 1 Nisan 1945, s. 1-3.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Mahkemesi Şer’iye Sicilleri”, Işık, S. 149, Manisa 1945.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Şer‘iye Sicillerine Dair Bir Araştırma”, Türkiyat Mecmuası, C. X, 1951-53, İstanbul 1953, s. 285-298.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Tarihi Etrafında”, Gediz Manisa Halkevi Dergisi, S. 70, 1 Kasım 1943, s. 1-2.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Tarihine Dair Vesikalar: Manisa Mahkeme-i Şer’iyye Sicilleri”, Gediz Manisa Halkevi Dergisi, S. 53, 1 Eylül 1941, s. 9-11.
• Uluçay, M. Çağatay, “Manisa Tarihinin Türkler Devri Kaynaklarına Dâir Düşünceler”, Gediz Manisa Halkevi Dergisi, S. 71, 2 Kasım 1944, s. 1-2.
• Uluçay, M. Çağatay, Manisa Kadıları ve Mahkemesi Teşkilâtına Dair Notlar, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi Telif Eserler (TE/0017), 1949.
• Uluçay, M. Çağatay, Manisa Ünlüleri, Manisa 1946.
• Uluçay, M. Çağatay, Manisa’daki Sarây-ı Âmire ve Şehzadeler Türbesi, İstanbul 1941.
• Uluçay, M. Çağatay, Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar I, İstanbul 1940.
• Uluçay, M. Çağatay, Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar II, İstanbul 1946.
• Uluçay, M. Çağatay, XVII. Asırda Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1944.
• Uluçay, M. Çağatay, XVII. Yüzyılda Manisa’da Ziraat, Ticaret ve Esnaf Teşkilâtı, İstanbul 1942.
• Uluçay, M. Çağatay, XVIII ve XIX. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri, İstanbul 1955.
• Uykucu, Kürşat Ekrem, “Mustafa Çağatay Uluçay ve Eserleri”, İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. XV, S. 20, Mart 1965, s. 201-212.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Şer‘i Mahkeme Sicilleri”, Ülkü Ankara Halkevleri Dergisi, C. V, S. 29, Temmuz 1935, s. 365-368.
• Yaman, T. Mümtaz, “Şer’i Mahkeme Sicilleri”, Ülkü Ankara Halkevleri Dergisi, C. XII, S. 68, Ekim 1938, s. 153-164.