Celâlzâde Mustafa’nın Tarih Eserlerinde İmparatorluk, Sünni İslam ve Kızılbaş İslam

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 117 - 144, 31.12.2024

Hüseyin Ongan Arslan

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1611105

Öz

1500 yılı civarında ortaya çıkan Kızılbaş tehdidi, bir Ortaçağ devletinden erken modern bir imparatorluğa evrilmekte olan Osmanlı İmparatorluğu’ndaki din, devlet ve tarih yazımı arasındaki kompleks etkileşimi önemli ölçüde şekillendirmiştir. Bu yükselen Kızılbaş Safevi hanedanı ile Osmanlı hanedanının liderlik iddialarının benzerliği ve Müslüman Osmanlı tebaasını hitap edebilme kabiliyetleri, Osmanlı hanedanı ve elitleri tarafından alınan aceleci ve sert önlemleri açıklar mahiyettedir. Bu bağlam, Osmanlı siyasi ve kültürel bütünlüğünü korumaya kendilerini adamış Osmanlı entelektüellerinin tarih yazımında Osmanlı-Safevi mücadelesini merkezi bir tema haline getirmelerinin nedenini de vurgulamaktadır. Sünni ve Kızılbaş İslam anlayışları ve Safevi meydan okumasına verilen tepkiler üzerine oluşan Osmanlı düşüncesinin geniş yelpazesinde, uzun ve başarılı nişancılık görevi ile “Koca Nişancı” ünvanını kazanmış Celâlzâde Mustafa önemli bir ses olarak öne çıkar ve dönemin dini ve siyasi meydan okumalarına Osmanlı tepkisini tam anlamıyla kavramak için hayati önem taşır. Bu makale, Tabakat ve Selimname eserlerinin derinlemesine analiziyle Celâlzâde’yi Osmanlı elitinin örnek bir temsilcisi olarak sunmakta ve (i) Sünni Müslüman kimliğine dair yorumunu, (ii) Kızılbaş Müslümanlara bakışını ve (iii) Kızılbaş Safevi tehdidine karşı Osmanlı meşruiyetini güçlendirme stratejilerini incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Tarih Yazımı, Celâlzâde Mustafa, Tabakat, Selimname, Osmanlı Sünniliği, Kızılbaşlık, Osmanlı-Safevi Rekabeti, Halvetilik, Şeyh Gümüşlüoğlu.

THE EMPIRE, SUNNI ISLAM, AND QIZILBASH ISLAM IN CELÂLZÂDE MUSTAFA’S HISTORICAL WRITINGS

Öz

The intricate interplay between religion, state, and historiography in the Ottoman Empire during the first half of the sixteenth century—a period marked by the Empire’s transformation from a medieval state to an early modern power—was significantly shaped by the emergence of the Qizilbash challenge circa 1500. The comparable leadership claims of the Ottoman and Safavid dynasties, coupled with the Safavids’ capacity to attract Ottoman Muslims, explain the urgency and strictness of the measures taken by the Ottoman dynasty and its elites. This context also highlights why Ottoman intellectuals, devoted to upholding the political and cultural integrity of the state, made the Ottoman-Safavid conflict a central theme in their historical narratives. Within the diverse spectrum of Ottoman thought on Sunni and Qizilbash Islam and responses to the Safavid challenge, Celâlzâde Mustafa stands out as a crucial voice, whose distinguished and impactful tenure as chancellor earned him the title “the Great Chancellor.” His works offer valuable insights into these complex dynamics and are essential for understanding the full picture of Ottoman responses to the period’s religious and political challenges. This article, through an in-depth analysis of Tabakat and Selimname, presents Celâlzâde as an exemplar of the Ottoman elite and explores (i) his interpretation of Sunni Muslim identity, (ii) his portrayal of Qizilbash Muslims, and (iii) his strategies for reinforcing Ottoman legitimacy against the Qizilbash Safavid threat.

Anahtar Kelimeler

History, Ottoman Empire, Historiography, Celâlzâde Mustafa, Tabakat, Selimname, Ottoman Sunnism, Qizilbash, Ottoman-Safavid Rivalry, K̲h̲alwatiyya, Sheikh Gümüşlüoğlu.

Kaynakça

• Antov, Nikolay. The Ottoman “Wild West”: The Balkan Frontier in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Cambridge ; New York: Cambridge University Press, 2017.
• Arslan, Hüseyin Ongan. “Varieties of Sectarian Consciousness among the Ottoman Elite: Sunni and Shiite Identities in Ottoman Historiography, 1450s–1580s.” Ph.D. Dissertation, Indiana University, 2020.
• Âşıkpaşazâde. Menākıb-ı Āl-i Osman. Edited by Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Celâlzâde Mustafa. Geschichte Sultan Süleymān Ḳānūnīs von 1520 Bis 1557, Oder, Ṭabaḳāt Ül-Memālik ve Derecāt Ül-Mesālik. Edited by Petra Kappert. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1981.
• ———. Tārīḥ-i Sulṭān Selīm. Ms. British Museum Add. 7848., n.d.
• Demir, Aydoğan. “Kanunî Sultan Süleyman’ın Terk-i Salât Edenlerle İlgili Fermanı.” Tarih İncelemeleri Dergisi 2, no. 1 (1984): 46–53.
• Demirtaş, Funda. “Celalzade Mustafa Çelebi, Ṭabaḳātu’l-Memalik ve Derecatu’l-Mesalik.” Ph.D. Dissertation, Erciyes University, 2009.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600). 2nd ed. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Erginbaş, Vefa. “The Appropriation of Islamic History and Ahl Albaytism in Ottoman Historical Writing, 1300-1650.” Ph.D. Dissertation, Ohio State University, 2013.
• Fetvacı, Emine. “The Office of Ottoman Court Historian.” In Studies on Istanbul and Beyond: The Freely Papers, edited by Robert G Ousterhout, 1:7–21. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
• Fleischer, Cornell H. “Between the Lines: Realities of Scribal Life in the Sixteenth Century.” In Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Ménage, edited by Colin Heywood and Colin Imber, 45–61. Istanbul: ISIS Press, 1994.
• Gökbilgin, M. Tayyib. “Venedik Devlet Arşivindeki Vesikalar Külliyatında Kanuni Sultan Süleyman Devri Belgeleri.” Belgeler 1, no. 2 (1964): 119–220.
• Ḥanbalī, Muḥammad ibn Ibrāhīm Ibn al-. Durr Al-Habab Fi Tarikh Aʻyan Halab. Edited by Maḥmūd Ḥamd al-Fāk̲ūrī and Yaḥyā Zakariyyāʼ ʻAbbāra. Dimashq: Wazarat al-Thaqāfah, 1972.
• İnalcık, Halil. “Mehmed II.” In MEB İslam Ansiklopedisi, edited by İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Heyeti, 506–35. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1978.
• Jong, F. de. “Khalwatiyya.” In Encyclopaedia of Islam, April 24, 2012. http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_0489.
• Kafadar, Cemal. Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State. Berkeley: University of California Press, 1995.
• Kafesçioğlu, Çiğdem. Constantinopolis/Istanbul: Cultural Encounter, Imperial Vision, and the Construction of the Ottoman Capital. Louisville: Pennsylvania State University Press, 2009.
• Karataş, Hasan. “The Ottomanization of the Halveti Sufi Order: A Political Story Revisited.” Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association 1, no. 1–2 (2014): 71–89.
• Kastritsis, Dimitris. The Sons of Bayezid: The Sons of Bayezid Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-13. Leiden ; Boston: Brill, 2007.
• Kolodziejgzyk, Dariusz. Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An Annotated Edition of ʻAhdnames and Other Documents. Leiden; Boston; Köln: Brill, 2000.
• Lindner, Rudi Paul. “Anatolia, 1300–1451.” In The Cambridge History of Turkey: Volume I, Byzantium to Turkey, 1071–1453, edited by Kate Fleet, 102–37. Cambridge: Cambridge University Press, 2009.
• Lowry, Heath W. The Nature of the Early Ottoman State. Albany: State University of New York Press, 2003.
• Lugal, Necati, and Adnan Erzi. Fatih Devrine Ait Münşeât Mecmuası. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1956.
• Ménage, Victor Louis. “On the Constituent Elements of Certain Sixteenth-Century Ottoman Documents” 48, no. 2 (1985): 283–304.
• Mustafa Âlî. Künhü’l Ahbar, Dördüncü Rükn. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2009.
• Nev‘îzâde Atâî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmile­ti’ş-Şakâ’ik. Edited by Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Özel, Oktay. “Limits of the Almighty: Mehmed II’s ‘Land Reform’ Revisited.” Journal of the Economic and Social History of the Orient 42, no. 2 (January 1, 1999): 226–46. https://doi.org/10.1163/1568520991446848.
• Piterberg, Gabriel. An Ottoman Tragedy: History and Historiography at Play. Berkeley, CA: University of California Press, 2003.
• Ramazanzade Mehmed Çelebi. Tarih-i Nişancı. Istanbul: Tabhane-i Amire, 1862.
• Şahin, Kaya. Empire and Power in the Reign of Süleyman: Narrating the Sixteenth Century Ottoman World. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 2013.
• Tansel, Selahattin. Yavuz Sultan Selim. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘Mâniyye Fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. Edited by Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Tursun Bey. Târîh-i Ebü’l-Feth. Edited by Mertol Tulum. Vol. I. II vols. İstanbul: Ketebe, 2020.
• Uluçay, Çağatay. “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu? (II).” Tarih Dergisi / Turkish Journal of History 7, no. 10 (1955): 117–42.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “XVI. Asır Ortalarında Yaşamış Olan İki Büyük Şahsiyet: Celâlzâde Mustafa ve Salih Çelebiler.” Belleten 22, no. 87 (1958): 391–441.
• Woodhead, Christine. “An Experiment in Offical Historiography: The Post of Şehnameci in the Ottoman Empire, c. 1555-1605.” Wiener Zeitschrift Für Die Kunde Des Morgenlandes 75 (1983): 157–82.
• Yılmaz, Mehmet Şakir. “Koca Nişanci of Kanuni: Celalzade Mustafa Çelebi, Bureaucracy and Kanun in the Reign of Süleyman the Magnificent (1520-1566).” Ph.D. Dissertation, Bilkent University, 2006.