İmparatorluktan Cumhuriyete Çocuk İşçiler: Geçiş Mekanı Olarak Hereke Fabrika Yerleşkesi (1910’lar-1950’ler)

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 321 - 356, 26.07.2025

Didem Yavuz Velipaşaoğlu

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1596072

Öz

Bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yılları ile Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında Hereke Fabrikası’ndaki çocuk işçiliğinin değişen dinamiklerini incelemektedir. Osmanlı döneminde, fabrikadaki yönetim, işçilerin aileleri için ilk konut projelerini başlatmış ve tek başına çalışanlar ve çoğu yetim olan çocuk işçilerin barınması için lojmanlar inşa etmiştir. Cumhuriyet’in kurulmasının ardından, özellikle fabrikanın Sümerbank’a devrinden sonra, memurlar ve işçiler için konut projeleri devam etmiş, yetim çocuklar da hâlâ fabrikada çalıştırılmaya devam edilmiştir. Çocuk işçiliği ve yetimlerin durumu, işçi sınıfının büyük değişim geçirdiği Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında önemli bir rol oynamıştır. 1910’lar ile 1950’ler arasındaki bu geçiş dönemi, zorla çalıştırmadan gönüllü istihdama doğru kademeli bir kayma yaşanmış ve bu durum iş gücü dinamiklerini önemli ölçüde etkilemiştir.

Anahtar Kelimeler

yetimler , çocuk emeği , spor alanları , işçiler için konut , yatakhane

CHILD WORKERS FROM AN EMPIRE TO A REPUBLIC: THE HEREKE FACTORY AS TRANSITIONAL SPACE (1910s-1950s)

Öz

This study examines the changing patterns of child labour at the Hereke Factory during the late years of the Ottoman Empire and the early years of the Turkish Republic. In the Ottoman era, the factory's management initiated its first housing projects for workers' families and built dormitories for single employees and child labourers, many of whom were orphans. These housing initiatives for civil servants and workers continued after the Republic was founded, especially following the factory’s transfer to Sümerbank, with orphaned children still working there. The issue of child labour and orphans played a significant role in the early days of the Turkish Republic, which saw a major shift in the workforce, particularly among the proletariat. The period from the 1910s to the 1950s marked a gradual transition from forced labour to voluntary employment, which notably influenced the dynamics of the labour force.

Anahtar Kelimeler

orphans , family workers , sport areas , housing for workers , dormitory

Kaynakça

• Presidential Archives of the Turkish Republic (BCA): 272 0 0 12.38. 16.32, 18 June 1921.
• BCA: 30.10.0.0 6.31.25, 6 October 1923.
• BCA: 30.18.1.2 62-14, 25 December 1929.
• BCA: MEB 180.9.0.0 1.6.7, 17 November 1925.
• BCA: 30.18.1.2 119.42.17, 3 June 1949.
• BCA: 30.18.1.2 136.72.14, 16 August 1954.
• BCA: 180-9-0-0 4 22 8, 25 June 1938.
• Centre for Asia Minor Studies (CAM). Bithynia-Izmit-Hereke, B110:11–12.
• Sümerbank. Sümerbank Hereke Yünlü ve İpekli. Istanbul: Sümerbank, 1934.
• Hereke Fabrikası. Istanbul: Sümerbank, 1947.
• Newspaper and Magazine Articles
• Zekeriya, Sabiha. “‘İçin İçin Ölen Bir Millet.’” Resimli Ay 1, no. 1 (February 1340 [1924]): 4–9.
• “Istanbul Postası.” Sıyanet 15, 19 Haziran 1330 (2 July 1914): 2.
• Akgöz, Görkem. “Sürgün Almanlar Yazıyor: Bir Ulusötesi Karşılaşma Mekânı Olarak Fabrika.” Toplumsal Tarih, May 2025, 54–60.
• Akgöz, Görkem. “TRAFO – Blog for Transregional Research.” Published 5 March 2021.
• Akgöz, Görkem. In the Shadow of War and Empire: Industrialisation, Nation-Building, and Working-Class Politics in Turkey. Leiden: Brill, 2024.
• Akın, Yiğit. Gürbüz ve Yavuz Evlatlar: Erken Cumhuriyet’te Beden Terbiyesi ve Spor. Istanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Aytemur, Janset Özen. Türkiye’de Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri: Sümerbank (1930–1945). Istanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, 2010.
• Bulut, Taner. “Cumhuriyet’in Bir Gençlik Projesi olarak Kızılay Kampları (1936–1950).” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 6, no. 14 (2007): 103–135.
• Cora, Yaşar Tolga. “‘The New Worker in the New Era’: Entrepreneurship and Labor Control in Turkey in the 1950s.” Reflektif 2, no. 3 (2021): 343–364.
• Cora, Yaşar Tolga. “Female Labor, Merchant Capital, and Resilient Manufacturing.” Journal of the Economic and Social History of the Orient 61, no. 3 (2018): 361–395.
• Erturun, İlayda. “Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası’nı Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Okumak.” Çalışma ve Toplum, no. 4 (2024): 1543–1584.
• Gokatalay, Semih. “Child Labor and Industrialization in Early Republican Turkey.” In Standard of Living: Essays on Economics, History and Religion in Honor of John E. Murray, 279–297. Cham: Springer, 2022.
• Gürel, Burak. “Türkiye'de Kırda Sınıf Mücadelelerinin Tarihsel Gelişimi.” In Marksizm ve Sınıflar: Dünyada ve Türkiye'de Sınıflar ve Mücadeleleri, edited by Sungur Savran, Kurtar Tanyılmaz, and E. Ahmet Tonak, 304–327. Istanbul: Yordam Kitap, 2014.
• Maksudyan, Nazan. Ottoman Children and Youth during World War I. Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2019.
• Nacar, Can. Labor and Power in the Late Ottoman Empire: Tobacco Workers, Managers, and the State, 1872–1912. Cham: Palgrave Macmillan, 2019.
• Quataert, Donald. Miners and the State in the Ottoman Empire. New York: Berghahn Books, 2006.
• Sarıkaya, Makbule. “Türkiye’de Zirai Eğitime Bir Örnek: Kalender Ziraat Yurdu.” Acta Turcica 4, no. 1 (2012): 87–101.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Yeni Hayat: İnkılap ve Travma (1908–1928). Istanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Utkaner, Yusuf, and Özlem Aydın Oral. “Hereke Fabrika-i Hümayunu’nun Mimari Analizi ve Koruma Önerileri.” Mimarlık, no. 350, 46–51.
• Velipaşaoğlu, Didem Yavuz. “Pastimes for the Child Breadwinners: The Sanitisation and Recreation Facilities of the Hereke Factory Campus.” In Children and Childhood in the Ottoman Empire (Fourteenth to Twentieth Century), edited by Fruma Zachs and Gülay Yılmaz, 264–289. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2021.
• Velipaşaoğlu, Didem Yavuz. Crafting an Empire: The Hereke Factory Campus (1842–1914). Istanbul: Libra Kitap, 2023.
• Weber, Max. Wirtschaft und Gesellschaft. Tübingen: Mohr Siebeck, 1980. Zadil, Ekmel. “Yapı Kooperatifleri ve Mesken Problemleri.” Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, no. 12 (October 2011 [originally 1961]): 31–69.
• Arıtan, Özlem. Kapitalist/Sosyalist Modernleşme Modellerinin Erken Cumhuriyet Mimarlığının Biçimlenişine Etkileri—Sümerbank KİT Yerleşkeleri Üzerinden Yeni Bir Anlamlandırma Denemesi. PhD diss., Dokuz Eylül University, 2004.
• Meydan, Sinan. Cumhuriyet’in Sosyo-Kültürel Fabrika Örneği: Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası. Master’s thesis, Yeditepe University, 2023.