Educational Buildings in Menemen from the Ottoman to the Republican Period

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 197 - 240, 26.07.2025

Burcu Taşcı , İlker Güçü

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1606080

Öz

Menemen has been an important settlement both the Ottoman and Republican periods due to its location close to the center of Izmir. It is also one of the important settlements reflecting the educational architectural characteristics of Izmir’s periphery. With the proclamation of the Republic in Turkey, a modernization process began in various fields, including education, leading to architectural changes in educational buildings. This study aims to identify the architectural transformations in educational structures during this transitional period, by examining educational buildings constructed in Menemen from the late 19th century to the 1970s. In this context, four educational buildings (Şehit Kemal Primary School, Tevfik Fikret Primary School, Kubilay Primary School, and Menemen Secondary School), which were built in different periods and still retain their original functions, were analyzed in terms of their structural and architectural features. The research methodology includes a historical perspective incorporating literature review, archival research, fieldwork, and documentation studies. Historical aerial photographs, architectural drawings, cadastral maps, old photographs, and documents obtained primarily from the Menemen City Archive Museum were used as the main data sources for this study. The historical development, current physical conditions, site plans, architectural characteristics, and construction systems of the examined buildings were analyzed. The findings revealed significant differences in the location, size, and form of the buildings depending on educational policies, societal needs, and the architectural approach of the periods.

Anahtar Kelimeler

History of Education , Historical Educational Buildings , İzmir , Menemen

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E MENEMEN’DE EĞİTİM YAPILARI

Öz

Menemen, İzmir merkezine yakın konumu sayesinde hem Osmanlı hem de Cumhuriyet Dönemi’nde önemli bir yerleşim merkezi olmuştur. Bunun yanı sıra, İzmir çeperinin eğitim yapıları karakterini yansıtan yerleşimlerden biri olarak öne çıkmaktadır. Türkiye’de Cumhuriyetin ilanıyla birlikte, birçok alanda olduğu gibi eğitim alanında da modernleşme süreci başlamış ve bu durum eğitim yapılarında çeşitli mimari değişikliklere yol açmıştır. Bu çalışma, Menemen’de 19. yüzyıl sonu ile 1970’lere kadar inşa edilen eğitim yapıları üzerinden, söz konusu geçiş sürecinde meydana gelen mimari değişimleri tanımlamayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda, bu süreçte Menemen’de farklı dönemlerde inşa edilmiş ve özgün işlevini halen sürdüren dört eğitim yapısı (Şehit Kemal İlkokulu, Tevfik Fikret İlkokulu, Kubilay İlkokulu ve Menemen Ortaokulu) incelenmiş, yapısal ve mimari özellikleri değerlendirilmiştir. Araştırma yöntemi, tarihsel bir bakış açısı içinde literatür taraması, arşiv araştırması, alan çalışması ve belgeleme çalışmalarını içermektedir. Geçmişe ait hava fotoğrafları, mimari çizimler, kadastral planlar, eski fotoğraflar ve özellikle Menemen Kent Arşivi Müzesi’nden elde edilen belgeler, bu çalışmada temel veri kaynakları olarak kullanılmıştır. İncelenen yapıların tarihsel gelişimi, mevcut fiziksel durumları, plan şemaları, mimari özellikleri ve yapım sistemleri ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. İncelemeler sonucunda, yapıların konumları, büyüklükleri ve biçimlenişlerinde dönemin eğitim politikaları, toplumsal ihtiyaçlar ve hâkim mimari anlayışına göre belirgin farklılıklar olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eğitim Tarihi , Tarihi Eğitim Yapıları , İzmir , Menemen

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 180-9-0-0/Genel, 95- 463-1, 18.07.1908-25-12-1923) Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MF.MKT., 491-29, H-7 -11-1317
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İ..AZN., 36-23, H-22-09-1317
• Menemen Atatürk Anadolu Lisesi Arşivi, 2024.
• Menemen Kent Arşivi ve Müzesi (MEKAM), 2024.
• Phebus Müzayede Arşivi, 2024.
• Salt Araştırma Arşivleri, Osmanlı İmparatorluğu'nda İzmir, Aydın, Manisa ve Denizli'deki okulları gösteren harita. No: 6, Matbaa-i Âmire, İstanbul Eylül 1330 (Eylül 1914).
• Salt Araştırma Arşivleri, 1925 tarihli Menemen haritası (1:25000), İstanbul 1341 (1925).
• Millî Savunma Bakanlığı Harita Genel Müdürlüğü, 1957, 1964, 1969, 1970 ve 1975 yıllarına ait hava fotoğrafları, Ankara 2024.
• “Menemen’de Balo”, Halkın Sesi Gazetesi, 1933.
• “Menemen’de İnşa Edilmekte Olan Mektepler Hakkında Malumat”, Menemen Ant, Yıl 2, Sayı 12, 15 Eylül 1933.
• “Menemen Maarif Vaziyeti”, Menemen Ant, Yıl 2, Sayı 12, 15 Eylül 1933.
• “Menemen ortaokulu yapılıyor”, Posta Gazetesi, 17 Ağustos 1942, s. 4/2. “Mülhakatta Neler Oluyor?”, Anadolu Gazetesi, 5 Eylül 1932.
• Özengin, Oktay, “Ağustos 1941 Şubat 1942 Döneminde Menemen”, Menemen’in Sesi Gazetesi, 30 Mart 2018.
• Özengin, Oktay, “Menemen’de Eğitim Tarihçesi”, Menemen’in Sesi Gazetesi, 30 Eylül 2016.
• Ahunbay, Zeynep, “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları: Medreseler, Darulkurralar, Mektepler”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1988, s. 239-310.
• Akyürek, Orhan, "Bir Orta Okul Binası", Arkitekt Dergisi, 350, 1973, s.70.
• Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi M.Ö.1000-M.S.2016, 29. Baskı, Pegem Akademi, Ankara 2016.
• Altun, Feride İmrana; Erdağ, Cansu, "Menemen Agios Konstantinos Rum Ortodoks Kilisesi." Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 3.1, 2020, s. 24-50.
• Alpagut, Leyla, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Ankara’daki Eğitim Yapıları, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 2005.
• Arslan, Adalet, Menemende Şehirleşme ve Mekânsal Değişmeler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
• Aslanoğlu, İnci, Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı, 1923-1938, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara 2001.
• Bahadır, Kadri, “Menemen’in Tarihi Durumuna Toplu Bir Bakış”, Sivil Savunma Dergisi, 7.22 Eylül, 1965, s.148.
• Baltacı, Cahit, "Osmanlı Eğitim Sistemi". Yeni Türkiye Dergisi, 2.7, 1996, s. 467-470.
• Başgöz, İlhan. Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk. Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1995.
• Berber, Engin, Sancılı Yıllar İzmir 1918-1922 Mütareke ve Yunan İşgal Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, Ankara 1997.
• Bilgi, Nejdet, 1842 Yılında Saruhan Sancağı’nın Nüfusu ve İdari Bölünüşü, Manisa Araştırmaları 1, Emek Matbaacılık, Manisa 2001.
• Bozdoğan, Sibel, Modernizm ve Ulusun İnşası: Erken Cumhuriyet Türkiyesi'nde Mimari Kültür. Metis yayınları, İstanbul 2002.
• Çelemoğlu, Şuayip; Atıcı, Alper, "Erken Cumhuriyet Dönemi İlkokul Yapılarına Bir Örnek: Malatya Gazi İlkokulu." Anasay, 15, 2021, s. 125-144.
• Demircioğlu, A. Banu. İstanbul Genelinde Orta Öğretim Yapılarının Kullanıcı Sorunları Açısından İncelenmesi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997.
• Deringil, Selim, The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire 1876-1909, Tauris, 1999.
• Doğer, Ersin. İlk İskanlardan Yunan İşgaline Kadar Menemen (ya da Tarhaniyat) Tarihi, Sergi Yayınevi, İzmir 1998.
• Durmuş, Gizem, Ortaöğretim Eğitim Yapılarında 9798 Nolu Tip Projenin Mimari Özelliklerinin Günümüz Perspektifinden İncelenmesi: Bursa Osmangazi Örneği, Bursa Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2019.
• Eken, Esra; Şahin Güçhan, Neriman, “Construction Story of Hasanoğlan Village Institute, Ankara.” TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 23, 2021, s. 223-247.
• Gonca, Nihal, Cumhuriyetin İlk Yıllarında Menemen Kazası (1923-1933), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2006.
• Güçü, İlker; Taşcı, Burcu. “Özgün İşlevini Sürdüren Tarihi Eğitim Yapılarının Korunmasına Yönelik Bir Değerlendirme: Menemen Örnegi”, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu Bildiriler, Maya Basın Yayın, İstanbul 2017, s. 319-328.
• Kayaoğlu, Taceddin (ed.), Mahmud Cevad İbnü’Ş Şeyh Nafi, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı-XIX. Asır Osmanlı Maarif Tarihi-, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001, s. 424-459.
• Kurtoğlu, İsmail, Menemen Olayı, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2000.
• Kul, F. Nurşen, A New Approach For Defining The Conservation Status of Eerly Republican Architecture Case Study: Primary School Buldıngs in İzmir, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 2010.
• Kul, F. Nurşen, "Erken Cumhuriyet Dönemi İlkokul Binaları." Mimarlık Dergisi, 360, 2011, s. 66-71.
• Milli Eğitim Vekaleti, Milli Eğitimle İlgili Kanunlar (Köy Kanunu-Tarih: 07.04.1924, Kanun no: 442), Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1953.
• Milli Eğitim Vekaleti, Milli Eğitimle İlgili Kanunlar Maarif Teşkilâtına Dair Kanun (Tarih: 22.03.1926, Kanun no: 789, Madde 5), Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1953.
• Özbek, Yıldıray. "Erken Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-1945) Kayseri'de Okul Yapıları." Belleten, 77.278 2013, s. 271-302.
• Özengin, Oktay, Tarihten Bugüne Bilinmeyen Yönleriyle Menemen, Özengin Matbaacılık, İzmir 1996.
• Sahtiyancı, Elif; Benli Yıldız, Nuray. "Erken Cumhuriyet Dönemi İlkokul Yapılarına Akçakoca’dan Bir Örnek: Orhan Gazi İlkokulu", Sanat Tarihi Dergisi, 29.2, 2020, s. 589-603.
• Sözen, Metin. Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı, 1923-1983. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1984.
• Tekeli, İlhan, "Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Eğitim Kurumlarının Gelişimi", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul 1983, s. 650-672.
• Tekin, Yusuf, "Modern Ulus Devletin İdeolojik Bir Aygıtı Olarak Eğitim ve 19. Yüzyıl Osmanlı Eğitim Sistemi." Cihannüma Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, 1.1, 2022, s. 1-34.
• Tozoğlu, Tijen, Menemen ve Köylerindeki Türk Eserleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2003.
• Tutsak, Sadiye, İzmir’de Eğitim ve Eğitimciler (1850-1950), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
• Türkmen, Kadir, "Denizli'de Erken Cumhuriyet İdeolojisinin Temel Taşları: Köy Mektepleri." Journal of Modern Turkish History Studies/Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 18.35, 2022, s. 355-393.
• Yavuz, Yıldırım, Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği, Ankara 1981.