OSMANLI SONRASI ORTADOĞU’DA ETNOPOLİTİK HAREKETLER VE YANSIMALARINA DAİR: EMPERYAL GÜÇLERİN GÖLGESİ ALTINDA TÜRK-ARAP SINIRINI BELİRLEMEK (1918-1920)

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 241 - 278, 26.07.2025

Ramazan Sonat

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1658276

Öz

Bu çalışma, Birinci Dünya Savaşı’nın bitimini müteakip -eski- Osmanlı coğrafyasının bir bölümünde meydana gelen etnopolitik hareketliliği ve bunun XX. yüzyılın en büyük olgularından birisi olarak takdim edilen ulus-devlet formasyonlarının oluşumuna etkisini incelemek istemiştir. İfade edilen kapsamda, Anadolu’nun güneyinde yer alan Urfa, Ayntab ve Halep’i merkeze alarak buralarda yerleşik Türk ve Arap topluluklarına mensup grupların devletleşme sürecinde olan Türk ve Arap milliyetçi hareketlerin gelişimine ve genişlemesine nasıl katkı sağladıklarının ortaya çıkarılması hedeflenmiştir. Urfa, Ayntab ve Halep’in haricinde Şam, Beyrut, Adana, Musul, İskenderun ve Diyarbakır gibi yerlerdeki etnopolitik hareketlilik ise daha alt düzeyde ve merkez-çevre ilişkileri kapsamında yoğunlaşılan üç nokta ekseninde analiz edilerek meseleye farklı bir boyut kazandırılması amaçlanmıştır. Buna bağlı olarak ağırlık merkezi addedilen üç nokta ile merkez-çevre ilişkileri kapsamında buralara bağıntılı hale getirilen yerlerdeki Türk ve Arap etnisitelerinden bağımsız Kürt, Çerkes, Ermeni vb. etnik ve birtakım dinî oluşumlara da bu alanda bir parantez açılarak bölgesel dinamizmin etnopolitik hareketliliği nasıl bir boyuta taşıdığı anlamlandırılmaya çalışılmıştır. Bu şekilde etnopolitik hareketlilik, zaman zaman müstakil bazen birbiri ile iç içe geçmiş olaylar kümesi şeklinde addedilmiş ve onun Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Ortadoğu’da askerî, siyasî vb. açılardan konuşlanan İngiltere-Fransa gibi emperyal güçler üzerinden okunması arzu edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Urfa , Ayntab , Halep , Türk , Arap

On Ethnopolitical Movements and Their Reflections in the Post-Ottoman Middle East: Determining the Turkish-Arab Border under the Shadow of the Imperial Powers (1918-1920)

Öz

This study devotes itself to studying the ethnopolitical mobility that occurred in a part of the old Ottoman geography after the end of the First World War and its impact on the formation of nation-state formations, which are presented as the hallmark of the twenty centuries. Within the scope stated, the work focuses on Ourfa, Aintab and Aleppo, which are located in the south of Anatolia in a basic sense, and tries to reveal how groups belonging to the Turkish and Arab ethnicities residing here contribute to the development and expansion of Turkish and Arab nationalist movements that are in the process of nationalization. Apart from Ourfa, Aintab and Aleppo, the study aimed to give a different dimension to the issue by analyzing the ethnopolitical mobility in places such as Damascus, Beirut, Adana, Mosul, Alexandretta and Diyarbakir at a lower level and on the axis of three points, which are mainly concentrated within the scope of center-periphery relations. In addition, this study examined the ethnic formations such as Kurds, Circassians and Armenians in the three points considered to be the center of gravity and in the places linked to these within the scope of center-periphery relations. In addition to all these, the study ultimately examines ethnopolitical mobility, sometimes independently and sometimes in relation to each other, but also does not neglect to read it through imperial powers such as England and France, which were deployed to the Middle East in military and political terms after the First World War.

Anahtar Kelimeler

Ourfa , Aintab , Aleppo , Turkish , Arab

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dahiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Asayiş Kalemi, (DH. EUM. AYŞ) 14/86, 31/86.
• Dahiliye Nezareti, Kalem-i Mahsus, (DH. KMS) 53/2.
• Dahiliye Nezareti, Şifre Kalemi, (DH. ŞFR) 92/184, 106/87, 107/60, 107/72, 575/79, 597/8, 598/130, 603/120, 605/27, 608/35, 608/66, 632/66, 633/131, 657/93, 657/120, 657/121, 658/41, 660/1, 660/28, 660/42, 660/92.
• Hariciye Nezareti, Siyasî Kısım, (HR. SYS) 2450/24, 2463/50, 2463/54, 2636/74, 2718/6, 2718/7.
• Hariciye Nezareti, Sofya Sefareti, (HR. SFR. 04) 921/27. 2. TBMMGCZ
• TBMMGCZ, 4/2, 16 Nisan 1340 (1924), 434-454.
• Abay, Melik, I. Dünya Savaşı Arifesinde ve Başlarında Sofya Merkezli Türk-Bulgar Diyalogu, Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2020.
• Abbasi, Mustafa, ‘‘From Aleppo to Tel Hai: The events of Tel Hai and new order in Greater Syria in 1919-1920’’, Journal of Israeli History, 39/1, (2021), s. 67-86.
• Acar, Burhan, ‘‘Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türk Basınında Suriye (1923-1927)’’, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3/1, (Bahar 2018), s. 1-37.
• Akbulat, Emir Fatih, ‘‘Suriye Çerkesleri: Suriye İç Savaşı ve Mülteci Krizine Suriye Çerkesleri Perspektifinden Bir Bakış’’, Yıldız Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 02:02, (2018), s. 1-17.
• Akköz, Hakan, XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Halep Vilayeti’nin Ekonomik ve Sosyo-Kültürel Durumu (İngiliz-Amerikan Kaynaklarına Göre), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş 2016.
• Âliye Savaş Mahkemesi Notları Arap İhtilâli ve Şam Mahkemesi, (Çev., Cahit Kayra), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2008.
• Atlıoğlu, Yasin, Savaşta ve Barışta Lübnan Marunîleri, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2014.
• Auler Paşa, Hicaz Demiryolu İnşa Edilirken -I (Şam-Maan Hattı), (Çev., Eşref Bengi Özbilen), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• Auler Paşa, Hicaz Demiryolu İnşa Edilirken -II (Maan-El-Ulâ Hattı), (Çev., Eşref Bengi Özbilen), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Avcı, Casim, ‘‘Tebük’’, TDV İslam Ansiklopedisi, 40, (2011), s. 227-228. Bakır, Abdulhalik-Pekin, Süleyman, ‘‘Kuzey Suriye’deki Türkmen Yerleşimlerinin Çağdaş Tarihi ve Stratejik Altyapısı Üzerine Genel Bir Değerlendirme’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 123, 242, (Eylül-Ekim 2019), s. 89-130.
• Baktıaya, Adil, Osmanlı Suriyesi’nde Arapçılığın Doğusu, İletişim Yayınları, İstanbul 2017.
• Barr, James, Kırmızı Çizgi (Paylaşılamayan Toprakların Yakın Tarihi), (Çev., Ekin Can Göksoy), Pegasus Yayınları, İstanbul 2016.
• Benzer, Zafer-İlyas, Ahmet, ‘‘Milli Mücadele’de İşgal Kuvvetlerinin Urfa Bölgesinde Ketikanlı Aşireti Mensuplarından Basravi ile Münasebetleri’’, Tarih Alanından Seçme Yazılar-V, (ed. Yunus Emre Tansü-Füsun Kara), Özgür Yayınları, Gaziantep 2023, s. 227-244.
• Bilge, Mustafa L, ‘‘Maan’’, TDV İslam Ansiklopedisi, 27, (2003), s. 270.
• Bilgenoğlu, Ali, Osmanlı Devleti’nde Arap Milliyetçi Cemiyetleri, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları, Antalya 2017.
• Bozan, Oktay, ‘’20. Yüzyılın Başında Eşraf-Aşiret Çatışması: Milli Aşireti ve Diyarbakır Eşrafı Örneği’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 33, (2), 96, (2017), s. 1-46.
• Buzpınar, Ş. Tufan, ‘’Havran’’, TDV İslam Ansiklopedisi, 16, (1997), s. 539-541.
• Çelebi, Mevlüt, ‘’İtalya’da Ermeni Terörü: İtalyan Basınında Saim Halim Paşa Suikastı’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 106, (Güz 2022), s. 473-506.
• Dağ, Ahmet Emin, Emeviler’den Arap Baharı’na Halep Türkmenleri, Taş Mektep Yayınları, İstanbul 2015.
• Demir, Enes Mert, ‘‘Birinci Dünya Savaşı’nda Hicaz İsyanı ve ‘Arap Talepleri’nin Uluslararası Düzlemde Müzakeresi’’, Türk Dünyası Araştırmaları, 136, 269, (2024), s. 173-206.
• Eldar, Dan, ‘‘France in Syria: The Abolition of the Sharifian Government, April-July 1920’’, Middle Eastern Studies, 29:3, (1993), s. 487-488.
• Grainger, John D, Suriye İçin Savaş 1918-1920, (Çev., Özer Bostanoğlu), Tarih Kuram Yayınları, İstanbul 2015.
• Güllü, Ramazan Erhan, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gaziantep Ermenileri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• Güztoklusu, Murat, Musul Özdemir Harekâtı, Pozitif Yayınları, İstanbul 2008. İstanbul’dan Bağdat’a Mektuplarla -Bir Anadolu ve Ortadoğu Seyahati 1892-, (haz. Ömer Hakan Özalp), İşaret Yayınları, İstanbul 2018.
• Kadri, Hüseyin Kâzım, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım (İstanbul-Trabzon-Selanik-Suriye). (Haz., İsmail Kara), Dergâh Yayınları, İstanbul 2018.
• Karabulut, Pakize Çoban, ‘‘1921-1950 Yıllarında Türkiye-Suriye İlişkilerinde Emlak-ı Metruke Sorunu’’, Gazi Akademik Bakış Dergisi, 16, 31, (2022), s. 81-102.
• Kayalı, Hasan: Jön Türkler ve Araplar, (Çev., Türkan Yöney), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• Kılınçkaya, M. Derviş, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2015.
• Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, (Ter., Halit Özkan), Klasik Yayınları, İstanbul 2017.
• Mayak, Faysal, Bir Pencere İki Manzara Babanzade İsmail Hakkı Bey’in Gözünden Osmanlı Devleti’nin İç ve Dış Politikası (1908-1913), Ötüken Yayınları, İstanbul 2020.
• Menlikli Ali Haydar Bey (Bağana), Selanik’ten Bağdat’a Bir Osmanlı Zabitinin Hatıraları, (Haz., Ömer Hakan Özalp), İşaret Yayınları, İstanbul 2020.
• Odabaşı, Hadiye Yılmaz, ‘‘Avrupa Emperyalizmi ve Suriye Direnişi (1919-1922): Türk Millî Mücadelesiyle Ortaklıklar ve Ayrılıklar’’, Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (7 Kasım 2018), s. 173-209.
• Polat, Ü. Gülsüm, Türk-Arap İlişkileri (Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken 1914-1923), Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• ______________, ‘‘Osmanlı Doğmak Suriyeli Olmak; İmparatorluğun Sonunda Sınır Geçişkenliği’’, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 64, 2020, s. 247-264.
• Provence, Michael, Son Osmanlı Kuşağı ve Modern Ortadoğu’nun Oluşumu, (Çev., Okan Doğan), Kronik Yayıncılık, İstanbul 2021.
• _______________, Büyük Suriye İsyanı ve Arap Milliyetçiliğinin Yükselişi, Çev., Nida Nur Yüksel, Pınar Yayınları, İstanbul 2020.
• Roshwald, Aviel, Ethnic Nationalism and the Fall of Empires (Central Europe, Russia and the Middle East, 1914-1923), Routledge, London 2001.
• Sancaktar, Fatih Mehmet, ‘‘Aleksander Malinov Hükümeti ve Türk-Bulgar İlişkilerine Etkisi (Haziran-Eylül 1918)’’, Türkiyat Mecmuası, 29, (2019), s. 127-150.
• Seal, Tom, ‘‘Roots of Conflict: The First World War and the Political Fragmentation of the Middle East’’, Naval War College Review, 45, 2, (1992), s. 69-79.
• Selâm, Selim Ali, Beyrut Şehremininin Anıları (1908-1918), (Ter., Halit Özkan; Haz., Hassân Ali Hallâk), Klasik Yayınları, İstanbul 2009.
• Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları, (Haz., Murat Şener-Salih Dutoğlu), Devler Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 2017.
• Sonat, Ramazan, İşgal Kıskacı Altında Bağdat (1914-1918), Berikan Yayınevi, Ankara 2021.
• _____, ‘‘Bir Arap Aşiretinin XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Irak, Suriye ve Anadolu Üçgeninde İcra Ettiği Faaliyetler ve Osmanlı Devletinin Bu Faaliyetler Karşısındaki Tutumu: Şammar Aşireti Bağlamında Devletin Aşiretlerle İmtihanı Üzerine Bir Çalışma’’, Geçmişten Günümüze Tarih Araştırmaları, (ed. Mutlu Adak), Gazi Kitabevi, Ankara 2020, s. 351-378.
• Tauber, Eliezer, ‘‘The Struggle for Dayr al-Zur: The Determination of Borders between Syria and Iraq’’, International Journal of Middle East Studies, 23/3, (Aug., 1991), s. 361-185.
• Ulusan, Şayan, ‘‘Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne (Cemiyet-i Akvam) Girişi’’, ÇTTAD, VII/16-17, (2008), s. 237-258.
• Umar, Ömer Osman-Yenisu, Melek, ‘‘Gizli Antlaşmalar Çerçevesinde San Remo Konferansı’nda Ortadoğu’yu Şekillendirme Çabaları’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 101, (Bahar 2020), s. 29-70.
• Yaban, Nesli Tuğban, ‘‘İtalya Gazetelerinde Türkiye Cumhuriyeti’nin İlanı’’, İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 64, (2023), s. 15-35.
• Yavuz, Resul, ‘‘Effects of the Decisions of San Remo Conference on Syria and Iraq’’, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXII/2, (2017), s. 565-600.
• Zamir, Meir, ‘‘Faisal and the Lebanese Question, 1918-20’’, Middle Eastern Studies, 27/3, (Jul., 1991), s. 404-426.