Kuşak-Yol Projesi ve Türkiye'nin Orta Asya hedefleri

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 48 - 64, 31.12.2019

Taner Zorbay

https://doi.org/10.38154/cjas.21

Öz

Tarihsel arka planı zengin olan Türk-Çin ilişkileri, Pekin hükümetinin Kuşak-Yol projesiyle yeni bir sürece girmiş gibi görünmektedir. 1991 sonrası gelişmelerle hız kazanan, ardından bir süre durağanlaşan Türkiye'nin Orta Asya politikası 2016 sonrası yeni boyutlar kazanmıştır. Çin'in Kuşak-Yol projesi ile Türkiye'nin Orta Asya'ya dönük beklentilerinin nasıl bir seyir izleyeceği ve mevcut dış politika yöntem ve dinamiklerinin ne derece işe yaradığı çalışmamızın ana eksenini oluşturmaktadır. Tarihi bir arka plan sonrası, 1991 ve sonrası gelişmelerin değerlendirileceği çalışmamızda, bilhassa Özal dönemi yaşanan gelişmelere ve Özal’ın Orta Asya cumhuriyetleri ile yakınlaşma gibi görünen ve önemli olduğu düşünülen eylem ve söylemlerine atıfta bulunulacaktır. Bilahare Çin'in 2013 sonrası başlayan Kuşak-Yol girişiminin ve Türk dış politikası hedeflerinin ne denli uyum ve çatışma içine gireceğine dair gözlem ve çıkarımlar değerlendirilecektir. Türkiye’nin 2016 sonrası özellikle Orta Asya ülkelerinde de yoğun faaliyeti olan Gülen hareketi ve benzeri yapılanmalara karşı olan resmi tavrındaki değişiklikler yeni bir boyutu da beraberinde getirmiştir. Öte yandan akraba ve komşu sayılan devletler ile ilişkilerin zaten gel-gitler yaşadığı bir dönemde bir de Çin’in Kuşak-Yol projesi ile Türkiye’nin belki de yoluna çıkması meseleyi daha da ilginç hale getirmektedir. Çalışmamız tüm bu detayların ardından bir sonuca ulaşmak yerine geleceğe dönük bir ara sonuç ile başka araştırma ve çalışmalara zemin hazırlamak ümidindedir.

Anahtar Kelimeler

Kuşak ve Yol, Orta Asya, Özal, uyum, çatışma, Gülen hareketi

Belt and Road Project and Turkey’s Central Asian goals

Öz

The rich background of Turkish-Chinese relations would appear to be entering a new phase with the Belt and Road Project being spearheaded by the Beijing government. Turkey’s Central Asian policy, which gained momentum with the developments following 1991, but which then slowed for a while, gained a new dimension after 2016. The potential of China’s Belt and Road Project, Turkey’s expectations from Central Asia, and the extent to which the methods and dynamics of foreign policy will be useful in these regards are the main focus of the present study. In our paper, after providing a historical overview and examination of the events of 1991 and the era that followed, especially under Ozal’s government, Ozal’s actions and statements indicating rapprochement, and that are considered important, will be assessed. Following this, observations and extractions will be made to assess the extent to which China’s post-2013 Belt and Road Initiative and Turkish foreign policy goals are in harmony or conflict. Changes in Turkey’s official standpoint as regards to the Gulen movement and its intensive activities in Central Asia, among a number of similar structures, have brought a new dimension to the agenda. On the other hand, the crossing of Turkey’s path by China with the Belt and Road Initiative makes the matter even more worthy of study. This paper, after addressing all these details, will hopefully lead to further researches and works, with an intermediate result for the future rather than a conclusion.

Anahtar Kelimeler

Belt and Road, Central Asia, Özal, harmony, conflict, Gulen movement

Kaynakça

• Akgün, Halil Can. 2018. “Türkler Hakkında Bilgi Veren 10. yy’a kadarki Çin Kaynakları ve Bu Kaynakların Değerlendirilmesi”, Genç Kalemler, Aksaray Üni.FEF Tarih Bölümü Dergisi, 4 (5), 51-53.
• Aktoprak, Elçin ve A. Celil Kaya (Der.) 2016. 21. Yüzyılda Milliyetçilik: Teori ve Siyaset İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akyıldız, Şevket ve Richard Carlson (Der.). 2014. Social and Cultural Change in Central Asia: The Soviet Legacy, London-New York: Routledge.
• Andican, A. Ahat. 2009. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye ve Orta Asya, İstanbul: Doğan Kitap.
• Aris, Seohen. 2011. Euroepan Regionalism: The Shanghai Cooperation Organisation, UK: Palgrave-Macmillan.
• Arslan, H. Süleyman (Der.). 2008. Statükodan Değişime Milliyetçilik Ufku, Ankara: Binyıl Yayıncılık.
• Atabaki, Touraj ve Sanjyot Mehendale (Der.). 2005. Central Asia and the Caucasus: Transnationalism and Diaspora, London-New York: Routledge.
• Aynagöz Çakmak, Özge. 2017. “Orta Asya: Bölgesel Entegrasyon Girişimleri ve Öneriler”, Sosyal Ekonomik Araştırmalar Dergisi (The Journal of Social Economic Research), 17 (33), 117-133.
• Bahçe, Abdullah Burhan ve Öner Gümüş. 2016. “Fiscal Risks and Expectations of Turkey in terms of Nuclear Energy in Central Asia and Caucasia: A Praxiologic Dissection”, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (2), 126-144.
• Balcı, Bayram. 2014. “What Future for the Fethullah Gülen Movement in Central Asia and the Caucasus?”, CACI Analyst, 02.07.2014, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.cacianalyst.org/publications/analytical-articles/item/13006-what-future-for-the-fethullah-gülen-movement-in-central-asia-and-the-caucasus?.html.
• Balcı, Bayram. 2005. Orta Asya’da İslam Misyonerleri: Fethullah Gülen Okulları, Çev. Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ban, Iona. 2006. “The Chance for Civil Society in Central Asia or the Role of Islamic Movements in Shaping Political Modernity” Romanian Journal of Political Science, 6 (2), 115-128.
• Berktay, Halil. 1990. “Osmanlı Devleti’nin Yükselişine Kadar Türklerin İktisadi ve Toplumsal Tarihi” Ümit Hassan vd (der.), Türkiye Tarihi, Osmanlı Devletine Kadar Türkler Cilt I, 23-136, . İstanbul: Cem Yayınevi.
• Bhat, Mukhtar Ahmad. 2018. “The Strategic Cooperation among India, Pakistan, Iran and Central Asia and its implications upon the Regional Stability” The Journal of Iranian Studies, 2 (1), 41-60.
• Birand, Mehmet Ali ve Soner Yalçın. 2005. The Özal: Bir Davanın Öyküsü, 8. Baskı, İstanbul: Doğan Kitap.
• BM Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC). “İnternet Sayfası” Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.unodc.org/centralasia/en/unodc-in-central-asia.html.
• Buzbay Akdemir, Betül. 2016. “Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde Turgut Özal Dönemi”, KAFKASSAM, 08.04.2016, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://kafkassam.com/turkiye-azerbaycan-iliskilerinde-turgut-ozal-donemi.html.
• Cornell, Svante E.. 2005. “Narcotics, Radicalism, and Armed Conflict in Central Asia: The Islamic Movement of Uzbekistan” Terrorism and Political Violence, 17 (4), 619-639.
• Çağla, Cengiz (Der.). 2008. The Caucasian Challenge: Interests, Conflicts, Identities, İstanbul: OBİV&YTÜ.
• Çalışkan, İsmail. 2012. “20. Asırda Asya’da Din Politikaları: Çarlık Rusya ve Sovyetler Birliği Hâkimiyetinde Belirleyenler ve Belirlenenler” M. Savaş Kafkasyalı (der.), Bölgesel ve Küresel Politikalarda Orta Asya, Ankara-Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yayınları, 87-133.
• Çolakoğlu, Selçuk. 1999. “Çin-Sovyet İttifakı Döneminde (1950-1963) Orta Asya”, Bilig, 8, 13-25.
• Denizhan, Emrah. 2010. “Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya Politikası ve TİKA” Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 2 (1), 17-23. ISSN: 1309 -8012 (Online).
• DİB. “İnternet Sayfası”, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://disiliskiler.diyanet.gov.tr/.
• Duran, Hasan ve Nyambayar Purevsuren. 2016. “Güvenlik, Enerji ve Pazar Ekseninde Çin’in Orta Asya Politikası”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Afro-Avrasya Özel Sayısı, 281-294.
• Durdular, Arzu. 2016. “Çin’in ‘Kuşak-Yol’ Projesi ve Türkiye-Çin İlişkilerine Etkisi”, TİKA Avrasya Etüdler Dergisi, 49 (1), 77-97.
• EMIS, BBC Monitoring, “Turkmen forum discusses energy security in Central Asia”, 16.12.2016, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• EMIS, Dailynews, “President Aliyev attending ‘One Belt One Road’ Forum in Beijing”, 26.04.2019, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• EMIS, Euclid News, “Kazakhstan : Kazakh-Chinese cooperation under One Belt, One Road initiative discussed in Astana”, 10.09.2018, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• EMIS, Habertürk, “Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinde IŞİD Tehlikesi”, 07.07.2016, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• EMIS, Matriks-Daily News, “Orta Asya Gazı Çin’de 400 Milyonluk Nüfusa Ulaşıyor”, 30.07.2018, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• EMIS, Newswire of Armenia, “A look from Baku: The South Caucasus is a very important component of the ‘One Belt One Road’” project, 29.04.2019, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• EMIS, Sputnik-News of CIS, “Erdogan Says Gulen Movement Issue Complicates Turkey's Relations With Kyrgyzstan”, 01.09.2018, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• Ertürk, R. 2004. “Türkiye ve Orta Asya Türk Dünyası”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 8 (3), 77-90. Erişim tarihi: 15.05.2019. http://dergipark.org.tr/iusosyoloji/issue/526/4796.
• Furuncu, Yunus 2009. “TANAP’ın Orta Asya ve Avrupa Enerjisi Pazarlarına Etkisi” Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 2 (25), 543-561.
• Gözen, Ramazan. 2009. İmparatorluktan Kürese Aktörlüğe: Türkiye’nin Dış Politikası, Ankara: Palme Yayıncılık.
• Güler, Müjdat. 2007. Orta Asya ve Kafkaslara Türk Bakışı, İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Gümüş, Burak. 2010. “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Orta Asya Faaliyetleri” Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 1 (2). Erişim tarihi: 15.05.2019. Imomnazar , Imomov. 2018. “Impact of ‘One Belt, One Road’ Initiatives to the Economy of Central Asian Countries” International Journal of Business and Economic Development, 6 (2), 29-36.
• Izimov R. and Zamira Muratalieva. 2018. “The Central Asian Track of the One Belt One Road Initiative: Opportunities and Risks” International Organisations Research Journal, 13 (3), 128-142.
• Jain, B.M. 2013. “Energy Security Syndrome: A New Big Game in Central Asia” Indian Journal of Asian Affairs, 20 (1/2), 45-58, Erişim tarihi: 15.05.2019. https://www.jstor.org/stable/41950482.
• Jalilov, Shokhrukh-Mirzo, Saud A. Amer and Frank A. Ward. 2013. “Water, Food, and Energy Security: An Elusive Search for Balance in Central Asia” Water Resour Manage, 27, 3959-3979.
• Jonson, Lena. 2004. Vladimir Putin and Central Asia: The Shaping of Russian Foreign Policy, London-New York: I.B.Tauris.
• Jonson, Rob. 2007. Oil, Islam and Conflict: Central Asia Since 1945, London: Reaktion Books.
• Kamalov, İlyas. 2004. Putin’in Rusyası: KGB’den Devlet Başkanlığına, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Karaca, R. Kutay. 2013. “Çin Halk Cumhuriyeti’nin Dış Politikasında Orta Asya”, Uluslararası Sistemde Orta Asya: Dış Politika ve Güvenlik, Der. M. Turgut Demirtepe ve Güner Özkan, Ankara: USAK Yayınları, 59-81.
• Kasapoğlu, Çağıl. 2016. “Bazı Ülkeler Gülen Okullarını Kapatmaya Neden Direniyor?”, BBC Türkçe, 02.08.2016, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-36950705.
• Kasapoğlu, Çağıl. 2016. “Gülen Okulları: Yumuşak Güç'ten ‘Terör Örgütü’ Suçlamasına”, BBC Türkçe-Nairobi, 23.09.2016, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-37446728.
• Kozukulov, Timur. 2005. “Tarihi Süreçte Orta Asya ve Kırgızistan’da Din, Siyaset ve Eğitim” Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 24, 167-182.
• Lapidus, Ira M. 2005. İslam Toplumları Tarihi, Hazreti Muhammed’den 19. Yüzyıla Cilt I, Çev. Yasin Aktay, 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Laruelle, Marlène ve Sébastian Peyrouse. 2012. The Chinese Question in Central Asia: Domestic Order, Social Change, and the Chinese Factor, London: Hurst&Company.
• Mardin, Şerif. 1998. Türkiye’de Din ve Siyaset, 5. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Naskali, Emine Hürsoy ve Erdal Şahin. 2002. Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Hollanda: Sota Yayınları.
• Okur, Mehmet Akif. 2017. “Bir Kuşak, Bir Yol Projesi’nin Jeopolitiği, Türk Kuşağı ve Uygurlar” Akademik Hassasiyetler, 4 (8), 45-55.
• Özkan Günay, Emine Nur ve Barış Can. 2011. Orta Asya, G. Kore ve Türkiye Arasında Olası bir Gümrük Birliği: Türkiye’nin Potansiyel İhracat Kazanımları” Maliye Finans Yazıları Dergisi, 93, 9-57.
• Özkan, Gökhan. 2010. “Türkiye'nin Orta Asya ve Kafkasya'daki Bölgesel Politikasında Enerji Güvenliği” Gazi Akademik Bakış Dergisi, 7 (4), 17-40.
• Park, Haesun ve Chong Jin Oh. 2017. “Interdependency of Business Cycle Between Turkey and the Selected Central Asian Countries” Bilig, 81, 79-104.
• Ploberger, Christian. 2017. “One Belt, One Road- China’s New Grand Strategy” Journal of Chinese Economic and Business Studies, 15(3), 289-305, DOI:10.1080/14765284.2017.1346922, Erişim tarihi: 15.05.2019.
• Rahman, Khalid. 2011. “Changing World, Challenges and the China Model” Policy Perspectives, 8 (2), 53-63, Erişim tarihi: 15.05.2019. https://www.jstor.org/stable/42909287.
• Ro’i, Yaacov (Der.). 1995. Muslim Eurasia: Conflicting Legacies. The Cummings Center For Russian and East European Studies – Tel Aviv University, London: Frank Cass.
• Roux, Jean-Paul. 2001. Orta Asya. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Rumer, Eugene B. 2002. “Russia and Central Asia After the Soviet Collapse” Jed C. Snyder (der.), After Empire: The Emerging Geopolitics of Central Asia, Hawaii: University Press of the Pacific, 47-66.
• Safarov, Fuad. 2016. “Rus Uzman: Gülen Faktörü Rusya ve Orta Asya için de tehlikeli” Sputnik Türkiye, 30.07.2016, Erişim tarihi: 03.06.2019 https://tr.sputniknews.com/columnists/201607301024162042-Gulen-Rusya-Asya/.
• Sever, Ahmet. 2015. Abdullah Gül ile 12 Yıl: Yaşadım, Gördüm, Yazdım. 30. Baskı, İstanbul: Doğan Kitap, 87-93.
• Sezal, İhsan ve İhsan Dağı (Der.). 2001. Kim Bu Özal: Siyaset, İktisat, Zihniyet. İstanbul: Boyut Kitapları.
• Sümer, Selay Ilgaz ve M. Mithat Üner. 2014. “Türkiye ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri Arasındaki Psikolojik Mesafe” Bilig, 69, 239-262.
• TİKA. “İnternet Sayfası”, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.tika.gov.tr/tr/sayfa/hakkimizda-14649.
• Tohti, İlham. 2013. “Çin’in Orta Asya ile olan Petrogaz İşbirliğinin Geliştirilmesi Noktasından Uygur Bölgesinin Stratejik Konumuna Bir Bakış” Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1(1), 108-120.
• Türkiye Maarif Vakfı. “İnternet Sayfası”, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://turkiyemaarif.org/.
• TÜRKSOY. “İnternet Sayfası”, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.turksoy.org/tr/turksoy/about. Watmough, Simon P. ve Ahmet Erdi Öztürk. 2018. “The Future of the Gülen Movement in Transnational Political Exile: Introduction to the Special Issue” Politics, Religion &Ideology, 19 (1), 1-10.
• Weimin, Huang. 2002. “Çin-Türk İlişkilerinin Analizi ve Kısa Bir Değerlendirme” Çev. Gürhan Kırilen, Erişim tarihi: 02.06.2019. https://www.academia.edu/2038943/.
• Weitz, Richard. 2004. "Storm Clouds over Central Asia: Revival of the Islamic Movement of Uzbekistan (IMU)?" Studies in Conflict and Terrorism, 27 (6), 465-489.
• Xingang, Wang, Zhang Wentao ve Yang Yulong. 2017. “Ideology, Global Strategy, and Development of the Islamic State and its Influence on China's ‘One Belt, One Road’ Initiative” Journal of Global South Studies, 34 (2), 139-155.
• Yolalıcı, M. Emin. 2008. “Türk Tarihinin Kaynaklarına Genel Bir Bakış” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(3), 471-484.
• YTB. “İnternet Sayfası” Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.ytb.gov.tr/kardes-topluluklar/programlar.
• Yunus Emre Enstitüsü. “İnternet Sayfası”, Erişim tarihi: 03.06.2019. https://www.yee.org.tr/tr/kurumsal/yunus-emre-enstitusu.
• Zeybek, Namık Kemal. 2007. Türk Olmak. Ankara: Işık Eğitim Kültür Hizmetleri, 2007.