İzzǝddin Hǝsǝnoğlunun ictimai-siyasi vә әdәbi mühiti

Yıl 2023, Sayı: 2, 86 - 94, 28.12.2023

Seyfettin Altaylı

Öz

İzzəddin Həsənoğlunun Azərbaycan türkcəsində şeir yazan ilk şair olduğu haqqında ilk mə-lumatlar Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş Şuara” adlı əsərində yer almışdır. İndiyə kimi Həsə-noğlunun türkcə üç şeiri məlum idi. Qıpçaq şairi Seyfi Sarayi Sədi Şirazinin “Gülüstan” adlı əsərini tǝrcümǝ edərkən, tərcümənin sonuna onun “Apardı könlümü bir xoş qǝmǝr üz, canfǝza dilbǝr” mis-rası ilǝ başlayan qǝzǝlini əlavə etmişdir. Digər bir şeiri “Mǝcmuǝtün-Nǝzair vǝ Cǝmiun-Nǝzair”dǝ nǝşr olunan “Әcǝb bilsǝm mǝni şeyda qılan kim” misrası ilǝ başlayan qəzəlidir. “Nǝcǝsǝñ gǝl ey yü-zi ağum bǝnüm” misrasıyla başlayan şeiri isə Barbara Flemminq tǝrǝfindǝn Misirdǝ çap olunmuş-dur. Hǝsǝnoğlunun şeirini Qıpçaq şairi Seyfi Sarayinin tǝrcümǝnin sonuna ǝlavǝ etmǝsi, Mǝmluk bölgǝsi, Xarǝzm-Qızıl Orda-Azǝrbaycan-Anadolu bölgǝlǝrindǝ hakim olan ǝdǝbi dillǝrin inkişaf ye-ri olduğunu və İzzǝddin Hǝsǝnoğlunun bu bölgǝdǝ çox yaxşı tanındığını sübut edir. Hǝsǝnoğlu haq-qında ilk məlumatı 1921-ci ildǝ “Dǝrgah” mǝcmuǝsinin 1-ci nömrǝsindǝ “Әn ǝski türk-azǝri şairi Hǝsǝnoğlu” vǝ 1925-ci ildǝ “Darülfünun ǝdǝbiyyat fakültǝsi mǝcmuǝsinin IV/I” nömrǝsindǝ “Azǝri ǝdǝbiyyatına aid notlar: Hǝsǝnoğlu vǝ Hǝbibi” adlı mǝqalǝlǝri ilǝ türkiyǝli alim Fuad Köprülü ver-mişdir.
Həsənoğlunun “Kitabi-sirətün-nəbi” adlı 367 vərəqlik əlyazması Finlandiyadan tapılmışdır. Müəllif 2009-cu ildən başlayaraq bu əsər üzərində işləyərək 2023-cü ildə Türkiyədə çap etdirib. Әsər hz. Məhəmmədin həyatı, mübarizələri və hz. Әlinin müəyyən cənglərinə həsr edilib. Türk dünyasında ilk siyər əsəri Әrzurumlu Mustafa Zəririn yazdığı söylənilsə də, ancaq İzzəddin Həsənoğlu Zərirdən yüz il öncə yaşamışdır. Üzərində uzun illər işləyib çap etdirdiyim bu əsər türkcənin ilk siyər əsəri olmaqla yanaşı, türk epik şeirinin XIII yüzillikdəki ən gözəl əsərlərindəndir. Әsər türk epik ənənəsi-nin möhtəşəm abidəsidir. Bu əsərlə birlikdə XIII yüzilliyə məxsus türk ədəbiyyatı və dil tarixinin yenidən yazılmasına ehtiyac vardır.

Anahtar Kelimeler

Həsənoğlu, Məmluk, Xarəzm, Zərir, Azərbaycan, Anadolu

Kaynakça

• Algar, H. (2006). Necmeddin-i Kübra maddesi (Cilt 32). Ankara: TDV Yayınları.
• Altaylı, S. (2023). Kitab-ı Siretün Nebi. Haz. Ankara: Altınovdu Yayın evi.
• Baltacı, H. (2009). Necmüddin Razi Hayatı. Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri . Marmara Üniversitesi , SBE İlahiyat Anabilim Dalı, Tasavvuf Bilimi Dalı, İstanbul.
• Baltacı, H. (2011). Necmeddin Daye Razi-Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Baqiri, N. (1963). Tezkiretü’l-Aktab (Cild III).
• Benningsen, A. (1988). Sufi ve Komiser. (O. Türer, Çev.) Ankara: Akçağ Yayınları.
• Cami, A. (2020). Nefahatül-Üns Min Hadaratil-Kuds (Evliya Menkıbeleri). (A. Akçiçek, Dü., & M. Çelebi, Çev.) İstanbul: Huzur.
• Dayı, Ö. (2016). Moğol İstilası ve İran’da Edebî Göç. Göç ve Kültür Sempozyum Bildiri Kitabı-II.
• Dərviş, M. (tarixsiz). Vilayətnamə. Astan-i Qüds-i Radavi Mərkəzi Kitabxanası.
• Әlaüddövlə, S. (2020). Əl-urvətül əhlül halvət vəl cilvət. Tehran: Mövla Nəşriyyatı.
• Gökbulut, S. (2010). Necmeddîn-i Kübra. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2020). Mevlana Celaleddin (Hayatı, Eserleri, Felsefesi). İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Həşimli, H. (2017). Azərbaycan Dilində Lirik poeziyanın İnkişaf Yolu (XIII əsr-XIV əsrin əvvəlləri). Bakı: Elm və Təhsil.
• Həbibbəyli, İ. (2019). Azǝrbaycan Ədǝbiyyatı Dövrlǝşdirmǝ Konsepsiyası vǝ İnkişaf Mǝrhǝlǝlǝri. Bakı: Elm.
• İbn Kərbəlayi, T. (1965 və 1970). Rovzatu-l Cinan və Cənnatu-l Cinan. Tehran: Kitab Tərcümə və Nəşriyyat Müəssisəsi.
• İstəxri, E. (1959). Usul-i Təsəvvüf. Tehran: Qanun-i Mərifət Nəşriyyatı.
• Karadayı, O. (2017). Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Tasavvufi Neşenin Âşık Tavrına Yansıması. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(1).
• Karadoğan, A. (2019). 11. Yüzyıl Selçuklu Dünyasında Türkçenin Durumu (Bilge Vezir Nizamülmülk). Konya: Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Köprülü, M. (1976). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: TTK Basımevi.
• Köprülü, M. (2004). Türk Edebiyatı Araştırmaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2013). Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kəsrəgi, N. (1978). Kaşifül-Əsrar. Tehran: Herman Lendelt Lanada Mc Kill Universitetinin İslam Araşdırmalar Müəssisəsi Nəşriyyatı.
• Ocak, A. (2014). Dede Garkın ve Emirci Sultan. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Öngören, R. (2008). Sadeddin-i Hammuye maddesi (Cilt 35). Ankara: TDV Yayınları.
• Razi, Ә. (1961). Yeddi İqlim (Cild II). Tehran.
• Sümer, F. (2003). Karamanoğlu Mehmed Bey maddesi (Cilt 28). Ankara: TDV Yayınları.
• Səfərli, Ә., & Yusifli, X. (2008). Azǝrbaycan Ədǝbiyyatı Tarixi (Qǝdim vǝ Orta ǝsrlər tarixi). Bakı: Ozan Nǝşriyyatı.
• Temizel, A. (2019). Nizamülmülk Döneminde Şair ve Şiir (Bilge Vezir Nizamülmülk). Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Tokuş, Ö. (2017). Moğol Hakimiyetinde Anadolu ve Anadolu’da Moğol Noyanlarının İsyanları. Türk Dünyası Araştırmaları (Cilt 117). içinde İstanbul.
• Ülken, H. (2009). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Vurğun, S. (Red.). (1960). Azǝrbaycan Ədǝbiyyatı Tarixi (Cild I). Bakı: Elmlǝr Akademiyası Nǝşriyyatı.
• Yəzdi, M. (2001). Ölkənin Mədəni Məskunlaşması və Dinî Məkanları Lüğəti. Tehran: Astan-î Qüds-î Rəzəvî.
• Zengin, A. (2018). Eski Uygur Türkçesi Metinleri Üzerinden Budizm ve Maniheizm’in Savaşa Bakışı. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58.