Əhməd bəy Ağaoğlunun fikir dünyasında dini dilemmaların yeri

Yıl 2023, Sayı: 2, 72 - 78, 28.12.2023

Xuraman Hümmətova

https://doi.org/10.59849/2663-4414.2023.2.72

Öz

Azərbaycan mühacir ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Əhməd bəy Ağaoğlunun (1869-1939) siyasi və içtimai fikir tarixində özünəməxsus yeri vardır. Onun islam dünyası üçün gördüyü işlər əvəzsizdir. Ədibin yaradıcılıq meyarının əsasını türkçülük ideyalarının təbliği və islami dəyərlərin qorunub saxlanılması təşkil edir. Bu ideyalar arxasında sənətkarın milli dünyagörüşü, islami-dini dəyərləri, vətənpərvərlik hissləri, novatorluq ənənələri bir-biri ilə sintez halında qorunub saxlanmaqdadır. Mütəfəkkir sənətkarın yaradıcılığında şamanizm ənənələri, türk mifoloji görüşləri və islami ideyaları əks etdirən, dini dəyərləri özündə qoruyub saxlayan əsərlərindən biri də“Tanrıdağında” əsəridir.
Əsərdə milli mənəvi vəəxlaqi dəyərlər konseptində türkün tək tanrıya sitayişi, onunla bağlı adətlərin təzahürü, özünəqayıdış aktını formalaşdıran, onları özündə yaşadan mənəvi dəyərlərdən söz açılır. Müxtəlif dini dəyər və etiqadları özündə birləşdirən bu əsərdə yazıçı təxəyyülünün insan təfəkkürünə mükəmməl təzahürünün formasını görürük. Müəllif bu əsərlə türk qövmünün tarixi keçmişinin çox qədim bir kökə bağlı olduğunu, həm də islam dini və təsəvvüf təliminin türk təfəkkür tərzində formalaşdığını göstərir.
Əhməd bəy Ağaoğlunun fikir dünyasında din ayrı-seçkiliyi yoxdur. Onun haqqında söz açdığımız “Tanrı dağında” əsərində türklərin ilk dini etiqadlarını özündə yaşadan şamanizm və onunla paralel dəyərlər qazanan islam dini və təsəvvüf ideyasının təbliğini görürük. Yazıçı bu əsərləin sanları birliyə, qardaşlığa, dini dəyərləri qoruyub saxlamağa səsləməklə yanaşı, onları kimliyini, kökünün kim olmasını, keçmişlə əlaqəsini yaşatmağa səsləyir.

Anahtar Kelimeler

Tanrı aşiqi, Tanrıya yolçuluq, Türk mifologiyası, şamançılıq, təsəvvüf modeli

Kaynakça

• Ağaoğlu, Ə. (2007). Seçilmiş əsərləri.Bakı: Şərq-Qərb.
• Bünyadov, Z. (2007). İslam tarixi, fəlsəfə, ibadətlər.Bakı: Elm.
• Duranlı, M. (2022, XI 1). Vatslav Leopold Seroşevskini “Yakutlarskie Raskazı” adlı eseri . Türk Dünyası İncelemeleri.
• Əlibəyzadə, E. (1998). Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət tarixi.Bakı: Gənclik.
• Gölpınarlı, A. (1991). 100 Soruda Türkiyede Mezhebler vəTariketler.Kum: Ensariyan Yayınevi.
• Mirabile, P. (n.d.). The Book of the Oghuz Peoples or Legends Told and Sung by Dede Korkut. Voies Itinerantes.
• Qafarlı, R. (2015). Mifogenez: rekonstruksiya, struktur, poetika(Cild I). Bakı: Elm vətəhsil.
• Qasımlı, M. (2007). Ozan-Aşıq sənəti.Bakı: Uğur.
• Редер, Д. (1965). Мифы и легенды Древнего Двуречья.Москва: Наука.